AS XORNADAS DA CULTURA E DA LINGUA GALEGAS NO BIERZO

Agora que vimos de cumprir 34 anos gustaríanos facer memoria das Memorias das que se denominaron Xornadas da Cultura e Lingua galegas no Bierzo que a Escola de Gaitas de Vilafranca organizou coa intención de darlle continuidade a varias iniciativas de gran calado para o galego do Bierzo que diversas entidades galegas e bercianas realizaran con anterioridade. Máis adiante prometemos dedicar unha entrada exclusivamente a estes importantes precedentes das nosas Xornadas.

Estas Xornadas foron realmente transcendentais para que anos máis tarde se comezase a impartir galego nos centros educativos do Bierzo e Sanabria, para que na nosa comaraca cambiase a concepción que se tiña sobre a lingua e mudase a visión que os bercianos/as tiñan sobre a fala histórica dunha parte considerable dos seus habitantes. Aínda que os seus contidos foron tan transcendentes como o feito da súa celebración, da difusión e publicidade das mesmas (de aí o labor divulgativo da publicación das Memorias), imos ir colgando ditos contidos posto que hai tempo que están esgotados os distintos exemplares de cada unha das xornadas e cada vez faise máis difícil o acceso a eles.

Debemos agradecer  a todas as persoas, que invitadas a participar da iniciativa, acudiron desinteresadamente a nosa chamada e aportaron tempo e traballo para darlle corpo ás mais de 300 páxinas que sobre o galego nos lindeiros da galeguidade se foron sumando á aínda escasas publicaciois de investigación e estudo que precisa. Tamén é xusto engadir un agradecemento especial á Dirección xeral de Política Lingüística da Xunta de Galicia que foi quen subvencionou a edición dos dípticos, cartaces e posteriormente das Memorias das catro convocatorias que se fixeron nos anos 90.




Para a Asociación cultural, a convocatoria e organización destas xornadas foi todo un reto e contribuiu a facernos medrar, a consolidar unha conciencia e un compromiso na defensa da diversidade lingüística e da nosa riqueza cultural. Estamos orgullosos de fortalecer esta vella tradición que nos confire identidade, a fala dos nosos maiores, e singularmente a dos nosos gaiteiros, pois non se pode esquecer que nosoutros comezamos sendo unha simple escola de gaitas e que foi este instrumento quen nos foi levando xunto con tradiciois tan fermosas e vellas como a Festa do Maio, cara á preocupación pola lingua.

Como xa temos dito cada edición das Xornadas xirou arredor dun tema que foron:

 Na I Xornada: A tradición oral e a lingua.
 Na II Xornada: O calendario tradicional.
 Na III Xornada: Homenaxe a Sarmiento.
 Na IV Xornada: Textos e contextos do galego no Bierzo.

Imos logo colgar a continuación unha primeira parte da que é a memoria da I XORNADA CULTURA E LINGUA GALEGAS NO BIERZO: A tradición oral e a Lingua celebrada o 28 de agosto de 1993.

Podes consultar a versión íntegra  desta MEMORIA DA 1ª XORNADAS.

Introdución

As fontes escritas da tradición oral galega no Bierzo

Os contos populares do Bierzo

Aplicaciois pedagóxicas dos contos da tradición oral

O Maio de Vilafranca. Un maio galego fóra da Galicia administrativa. 

Literatura de tradición oral no Bierzo

Conferencia: Achegamento antropolóxico a comunidades dos lindeiros de Galicia.

Debate: O futuro do galego no Bierzo

A remota presencia do galego na prensa leonesa

A Mesa pra defensa del galego de Asturias e da comarca

Presentación documental: Os Maios mozos de Vilafranca do Bierzo.

Mostra musical de tradición oral

O APALPADOR E A CASTAÑA NO CALENDARIO TRADICIONAL DO BIERZO

No calendario tradicional do Bierzo atopamos ao Apalpador, unha figura que resulta moi semellante a

Recreación do aspecto do Apalpador 

tantas outras doutras culturas que comparte nestes días que se aproximan unha popularidade especial entre os ninos pois son os cativos e as cativas o seu centro de interese. As características comúns son as seguintes: un vello bonachón que trae agasallos aos máis pequenos da casa no solsticio de inverno. É un vello solitario que vive afastado, non se deixa ver con facilidade, de aí o misterio e a maxia que o rodea especialmente para os de máis curta idade.

Pero como cada cultura, na nosa tradición, hai trazos que marcan a nosa forma de vida creada dende vello. De aí que aparezan tres datos importantes que definen ao Apalpador. O primeiro é o seu nome, derivado da acción de apalpar as barriguiñas, esencial pois un dos obxectivos funcionais do costume é que se subliñe o a transcendencia do alimento, da comida para a casa. O Apalpador comproba que a barriga estea chea. É a formulación simple dun desexo evidente, o desexo de que lle vaia ben á persoa, á familia nese tempo de carencias tan crítico como é o inverno e o rito pode relacionarse co carácter solícito habitualmente asociado a el, neste caso o de permitir un novo ciclo anual no que non falte a comida ( de aí o dito:"se estás farto. así esteas todo o ano").

Unha segunda característica peculiar é a de seren un carboeiro, un home ligado a un oficio propio da montaña dos que transformou dende vello a economía da zona. Non se trata de carbón de antracita, senón do vexetal que se facía cunha queima controlada. A terceira é sen lugar a dúbidas a máis representativa porque o relaciona cun produto esencial na economía das comarcas como o Bierzo ou o Caurel. Falamos da castaña.  Con este costume do Apalpador traendo a cada ninín que apalpa unha presada de castañas volve a emerxer este fruito destacado da nosa gastronomía, a castaña que tanta fame quitou e que no inverno, despois da estación do outono na  que maior presenza tein, volve a aparecer para funcionar como fío condutor mui presente no noso calendario tradicional e que como ben sabedes chega logo ata a primavera, no mes de maio, momento en que comeza un novo ciclo coa saída do gromos e das follas do castañeiro.

 Vaite logo meu ninín/ miña neniña,
marcha agora pra acamiña
que vai vir o Apalpador 
a apalparche a barriguiña.

Mañá é día de cachela
que haberá gran nevarada
e vai vir o Apalpador
cunha mega de castañas.


 O solsticio de inverno, como cada data singular vén cargado de elementos que de xeito ritual van repetíndose e creando a identidade dos pobos. O etnógrafo galego Taboada Chivite xa citaba nos anos sesenta nos seus traballos a noite do apalpadoiro, en lugar do Apalpador, máis coma un ritual da Noitevella, é dicir, do día 31 de decembro, aínda que hai lugares onde se fala dunha figura humana ou varias (apalpadores) que baixa das montañas na noite de Noiteboa.

No Bierzo este costume existía e teñen memoria da tradición os máis vellos. As referencias que nós escuitamos hai anos refírense a lugares como Sobrado e falan do apalpadoiro. Hoxe tras ese pulo que investigaciois máis recentes teñen realizado no Caurel, atopamos máis información. Reparade neste vídeo sobre o Apalpador da presenza de  testemuñas de veciños bercianos de Busmaior, Oencia...