12 FEITOS QUE NOS FIXERON MEDRAR NOS PRIMEIROS ANOS DA ESCOLA (ANOS 80)

Se Vilafranca é a mai que xestou e pariu a primeira Escola de Gaitas do Bierzo, hoxe queremos contextualizar algunhas circunstancias que deron pé, ao longo dos anos 80, a que se consolidase a nosa agrupación musical nun proceso de experimentación e aprendizaxe mui intenso.  A Escola, naceu pois nunha vila, como un produto cultural asociado a un núcleo de poboación algo maior que un lugar ou unha aldea máis pequenos, trátase dun fenómeno vilego. O pai foi, sen dúbida, un conxunto complexo de costumes tradicionais existentes tanto na vila como na contorna que provocou e alimentou esa sensibilidade dun grupo de entusiastas da tradición que antes de ser Escola fomos quen de dar sinais de que algo novo se estaba xestando. No día en que celebramos o noso 39 aniversario,  imos detallar a seguir unha ducia de vivencias que definen dalgún xeito a nosa existencia seguindo unha certa orde cronolóxica.

1-A RUPTURA COS CONCURSOS DE MAIOS NO ANO 1980

Festa do Maio 1980, na Praza Maior baixo o balcón do consistorio.

Falamos dun grupo de persoas que por amor á tradición iniciamos o longo proceso de recuperación da Festa do Maio no momento en que esta celebración do noso calendario tradicional pasaba por un momento crítico marcado por dúas ameazas: A da desaparición (saía un só grupo de ninos cun maio) e a da dexeneración (co intento de asentar o concurso de maios por parte do Concello, unha fórmula xa probada anteriormente que lonxe de contribuír á conservación creaba unha competitividade allea ao espírito do costume e que ademais non garantía a súa continuidade. De feito non era a primeira vez que ao non convocarse o concurso ao longo dos anos 70 o número de grupos de maios nas rúas descendera ata case desaparecer). 

Foi no ano 1980 cuando un grupo autodenominado "Nós", despois da experiencia do ano anterior de saír á rúa un bon grupo de rapaces e rapazas co maio, decidimos manter o compromiso anunciándoo cunha ducia de carteis como fixeramos timidamente o ano anterior (no que tamén colgaramos un par de carteis feitos a mao). A nosa sorpresa  foi ver  nos escaparates dos establecementos da vila outro cartel coa convocatoria por parte do goberno municipal do Concurso de Maios. A coherencia que alimentaba aquel grupo de persoas axiña derivaría no nacemento da Escola, dalgún xeito xa estaba viva e manifestouse con forza. O concurso convocara na Praza Maior, como era de esperar, a varios grupos de participantes, a expectación creada mesmo trouxera a cubrir unha crónica a diversos medios e ata á televisión. O noso grupo como manda a tradición percorreu unha chea de barrios cantando os maios e axiña viñeron emisarios a insistir en que nos achegáramos ao consistorio municipal onde se realizaba o concurso, a nosa posición era firme. Non nos presentariamos ao concurso e, por suposto, pasariamos pola Praza  Maior antes de rematar o noso percorrido. As invitaciois e a insistencia coa que muitos veciños nos animaban a presentarnos, incrementáronse cuando entramos na praza cunha comitiva de maios ben florida e fermosa, estaban en pleno concurso. Os nosos cantos acompañados ao son da gaita (penso que por vez primeira na festa) abriron paso á comitiva, pero non nos detivemos ante o balcón do Concello. Produciuse entón un pequeno caos ao interromper sen o pretender nós o transcurso da competición. Quero lembrar que ante a presenza da TV que quería gravar ao noso maio e que nos insistíamos en que non queríamos participar, alguén da corporación ofreceunos explicar ante o público asistente a nosa postura. Aceptamos ofrecer a nosa visión sobre o nefasto dos concursos de maios e despois de recibir os aplausos pertinentes e cantar baixo o balcón concluímos o noso percorrido. Ao ano seguinte xa non houbo convocatoria de concurso de maios pero pola contra os maios seguiron e seguen saíndo por tradición.      

2- ANO 1981:  O NACEMENTO  E O NOSO PRIMEIRO COLO, O DA NOSA AGARIMOSA AMA DE CRÍA,  O INSTITUTO DE CULTURA POPULAR “GILBERTO NÚÑEZ URSINOS”

Naquel inverno do 81, ademais da Escola de Gaitas nacería tamén unha entidade que funcionaría como ama de cría da propia Escola. Representaba un intento por facer cultura diferente para unha nova Vilafranca, de feito houbo un Festival de presentación no Teatro de Vilafranca, nos primeiros días de xaneiro do 82. Presentábase o Instituto de Cultura Popular  "Gilberto Núñez Ursinos" ao qu enos sumaríamos cmo Aula de Música. No acto participaron varios dos directivos como Pepe Nieto e Manolo Mauriz,  houbo unha representación teatral e varias actuaciois musicais entre as que podemos dicir que soou, por vez primeira en público, o son da Escola de Gaitas, só un par de pezas,  como anunciando o noso parto. 

Este Instituto de Cultura Popular acolleunos no seu colo e agarimounos ata que fomos medrando e soubemos camiñar por nós mesmos. O seu foi un apoio vital para poder dar pasos definitivos.  Lembramos con especial cariño aquela longa viaxe a Ortigueira. Conducía Pepe Nieto que colleu o seu coche para ir buscar tres gaitas en si bemol ao Obradoiro de Francisco Garrote.  Esta institución deu cobertura ao noso traballo e á vez foi propoñéndonos participar en novos eventos que organizaba.  Aquel mesmo ano participamos no Entroido polas rúas cunha comparsa de ”máscaras” acompañadas da gaita, por exemplo. A partir daquela data as nosas gaitas soarían con frecuencia na vila.  

Actividade de Entroido do Instituto de Cultura Popular " Gilberto Núñez Ursinos" (1982)

3-A ROMARÍA DE FOMBASALLÁ DO ANO 82

Como xa temos indicado a romaría de Fombasallá funcionou como unha escola da tradición para a propia Escola, outro conxunto de manifestaciois da cultura tradicional especialmente ligado ao mundo da gaita que nos permitiu saír reforzados daquela experiencia que se repetiu dende o ano 82 ininterrumpidamente ao longo daquela enriquecedora década. Xa comentamos que foi como o noso bautismo, unha referencia emocional vivindo a tradición á vez de axudar a construír o futuro, os primeiros recursos, mercar novos instrumentos, pero sobre todo procurar a empatía coa xente nova dispostos a abrir unha nova xeración para a gaita.

Na Romaría de Fombasallá 1982

4-DO ANO 82 E O ANO 83 CONSOLIDANDO A PRIMEIRA XERACIÓN DE GAITEIROS E GAITEIRAS DA ESCOLA  

 Tras as nosas primeiras actuaciois e o chamamento a filas dun dos nosos gaiteiros, Francisco Núñez, pensamos seriamente na necesidade de medrar. Naquel vrao naceron o noso logo e novos proxectos. De Fombasallá convertidas en gaiteiras Marisa Cela e Cristina Fernández sumáronse aos ensaios e  así tamén o fixo Pablo Marote, que non tardou en ocupar o baleiro de Fran, pero tamén comezaron a tocar Gonzalo Díaz, Lolo Pájaro e mesmo Toño Pitillo. Daquela entrara como novo percusionista Pepo Nieto. 

Non tardaría muito en achegarse tamén Marisol Poncelas, que se converteu na nosa primeira fotógrafa oficial, e unha xeración de rapazolos máis novos que cambiou axiña o panorama dos nosos ensaios  Suso Nieto, Moncho Díaz, que xa tiñan aos seus irmaos na Escola e estes turraron dos seus amigos Jesus Núñez e de Javi Robés. Pola parte das rapazas a irmá de Marisol, Mónica Poncelas tamén se uniría ao grupo de gaitas que ensaiaba na bodega da casa da miña avoa, no barrio do Castelo.e logo Esther Rodríguez Villamil, irmá de Luis. Logo virían Fernando Rodríguez e Óscar Cela.  

De xeito espontáneo fóisenos achegando ao longo daqueles primeiros anos outros muitos.  Especialmente  significativa foi o achegamento de Gonzalo Bóveda, que con frecuencia viña acompañado do seu pai Lisardo Bóveda. Algo que soubemos consolidar á par dun grupo de gaiteiros/as de ensaio en ensaio e de actuación en actuación, foi unha sólida amizade.  

Festival organizado pola Escola no ano 1984

5-ACTIVIDADE CULTURAL ARREDOR DA ESCOLA OUTRA EXPERIENCIA INSUSTITUIBLE

Como un pequeno motor comezamos unha serie de actividades de recuperación de xogos tradicionais, como a Billarda, de magostos ou de queimadas con música de gaitas nas festas locais que foron o precedente dos primeiros festivais celtas de Vilafranca que terían lugar ben coincidindo coa Festa do Maio ou ben coas Festas do Turista (agosto) ou do Cristo que organizamos tamén nesta primeira década de vida.

Logramos un contacto e empatía maior con amplos sectores da xente da vila, pero logo xurdiu, unha nova dimensión daqueles eventos que nos daría a oportunidade de iniciar unha relación moi rica con gaiteiros galegos como o Colectivo Paseniño de Vigo ou logo Pallamallada e Revenidas de Vilaxoán que se fixeron asiduos a partir de magostos e doutros actos aos que os invitabamos rematando todos nunha longa noite de gaitas na que eles exercían como verdadeiros mestres nunha cordial e feraz fórmula de aprendizaxe como explicaremos en detalle noutra próxima entrada.

6- ANO 84: COA AMT EN  RIAÑO

Lograramos captar á atención da nosa presenza no Bierzo comezaban as saídas fóra da vila e mesmo a nosa incorporación ao debate sobre a música tradicional na comarca a través da denominada Asociación de Músicos Tradicionais do Bierzo (AMT) unha iniciativa  de Jesús López Témez que se presentaría en Ponferrada cun concerto no que participamos e que sería o precedente doutros, algúis deles fóra da comarca e representando ao Bierzo como é o caso do Encontro das Comarcas Leonesas en Riaño (agosto do 1984) pouco antes do seu asolagamento baixo as augas do Esla. As nosas visitas aos Festivais Celtas de Ortigueira serviron de alento e contraste entre as diversas formas de achegarse á musica de raíz.

7-ANO 85, NO FESTIVAL CELTA CON MILLADOIRO NAS FESTAS DE ASTORGA

Un dos puntos álxidos daquela década foi, sen dúbida, o feito de compartir palco e concerto cun dos grupos máis emblemáticos e máis representativos da música folk, o grupo Milladoiro no Festival Celta das Festas de Astorga ao que nos desprazamos cun bus de vilafranquinos e que supuxo un dos fitos da nosa consolidación como referente do mundo da gaita no Bierzo.

Aquela noite memorable permitía mirar cara adiante con outros ollos e axudou a afrontar un pequeno obstáculo que se presentara inesperadamente daquela na nosa casa.

Actuación da Escola de Gaitas no Festival Celta de Astorga (1985)

8-O VETO Á ESCOLA DA COMISIÓN DE FESTAS DE VILAFRANCA 84-85

Curiosamente o ter máis actuaciois fóra da nosa vila veu acompañado dunha actitude incomprensible por parte da Comisión de Festexos de Vilafranca que nos tivo un ano e medio marxinados das Festas locais e que provocou o noso inicial desconcerto, logo o descontento e finalmente a nosa protesta.  Todo sen resultados efectivos ata que lle puxemos fin polas bravas no ano 1986.

9-UN ANO DA ESCOLA CON MAIÚSCULAS: O ANO 86

Estivemos traballando arreo para mercar unhas novas gaitas e comezar a vestir cunha indumentaria máis tradicional.  Ademais  no mes de maio do 86 demos un paso realmente transcendente na nosa traxectoria como foi a aposta por realzar e impulsar con forza o noso proxecto de recuperación da Festa do Maio coa edición de carteis nunha imprenta así como de dípticos que foran arroupando e difundindo a esencia da tradición.  

Coas Festas do Cristo chegou a ocasión de superar por fin o conflito coa Comisión de Festas con resolución e destreza, coas novas gaitas con traxes novos e co máis importante, o apoio incondicional dun bon número de vilafranquinos como explicamos no seu día con detalle no libro Palillos de madeira sobre os xigantes de Vilafranca, que aplaudiu a nosa decisión e nos acompañou á hora de colocarnos detrás dos xigantes e cabezudos, a pesar de non aparecer, claro está, no programa de actos. 

A Escola de Gaitas colocándose tras dos xigantes nas Festas do Cristo do ano 86 

10- A NOSA Iª NOITE CELTA, ANO 87 

Na Festa do Maio do ano 87 tivemos uns invitados especiais o grupo de baile Revenidas de Vilaxoán e o grupo de música tradicional Pallamallada de Vilagarcía de Arousa, dúas referencias claves que nos amosaron como abordar a nosa actividade de recollida do folclore no Bierzo. Estas actuaciois foron o preámbulo dun festival de música Folk para o Cristo.

 A nosa relación coa Comisión trocou e asumimos para as Festas Patronais a organización dun festival de música folk. Non era a primeira vez que a Escola asumía un reto semellante, pero naquela ocasión, o acontecemento tivo un resultado doce e amargo á vez, e deu fin por un longo espazo de tempo á nosa xa complicada relación co goberno municipal de Vilafranca. Denominamos ao evento 1ª Noite Celta na que interviría ademais dun colectivo de músicos que coñecimos como Paseniño e os grupos Muxicas e NaLúa.  Os problemas foron consecuencia de que a potencia de luz contratada polo Concello non se axustaba á que solicitara este grupo invitado. O concerto realizouse con claros problemas e aquilo quitounos as ganas de realizar novas ediciois ante a falta de seriedade que demostrara o Concello naquela ocasión.

 11- A HOMENAXE AOS NOSOS MESTRES GAITEIROS

O 4 de xaneiro de 1988 celebramos unha homenaxe aos tres gaiteiros maiores que residían en Vilfranca, certificación, a finais do século XX, da nosa vila como a capital da cultura da gaita no Bierzo. Dalgún xeito os vellos mestres gaiteiros cedían o relevo aos máis novos. Foron aqueles primeiros anos de existencia distinta se diversas ocasiois nas que falaramos con eles orientando a nosa aprendizaxe e ofrecéndonos o seu saber. Pepe Fernández, Isidro Álvarez e Leonardo Gallego cearon aquel día con familiares e amigos no Restaurante Ponte de Rei e recibiron un agasallo da Escola de Gaitas como recoñecemento público e posta en valor do seu bon facer como músicos tradicionais, defensores do mantemento da cultura da gaita na comarca. Sentados coas súas donas na mesa de cabeceira, coma se fose unha voda, aquela noite foi inesquecible para os que a vivimos. Eles e os seus achegados estaban ben emocionados e agradecidos.  Aos postres tocaron os tres. Ademais daquela xornada memorable, dos tres recibimos diferentes agasallos que falan por si sós do cariño que nos tomaron. Pepe xa octoxenario sairía  a tocar ese mesmo ano un ratiño con nosoutros nas festas patronais. O gaiteiro que transmitiu a melodía da Danza, fillo do seu creador, interpetrouna de novo para facer bailar polas rúas aos centenarios xigantes da vila. Sería a derradeira vez que o faría na súa vida e foi unha experiencia que non esqueceremos nunca. Tamén gardamos nos  nosos corazois as lembranzas dos últimos ensaios nos que estivo Isidro durante este mesmo ano e o seguinte, antes de que deixara de tocar polos seus problemas de saúde. No ano 1989 Pepe finou e lamentablemente Leonardo foi o único dos tres que puido tocar na celebración do noso X Aniversario no ano 91.

Pepe Fernández tocando, Isidro Álvarez coa gaita nas maos e ao fondo Leo Gallego no día da súa homenaxe (4 xaneiro 1988)

12-    A CREACIÓN DA ASOCIACIÓN CULTURAL "ESCOLA DE GAITAS" DE VILAFRANCA

Foi o ano 1989 no que decidimos legalizar o noso colectivo no que ao redor dos gaiteiros e gaiteiras se xuntaban numerosos compañeiros e compañeiras de activistas culturais, interesados nos mesmos fins polos que estabamos traballando, colaboradosres asiduos na organización de unha chea de eventos que nos empurraron a constituír unha asociación cultural á que lle puxemos o mesmo nome que tiñamos como músicos. Muitas veces logo pensaramos que non era un nome moi orixinal, pero convertéranos nun humilde referente para a cultura local. Aquilo foi logo un trámite, pero nos convertía en maiores de idade, independizándonos da tutela do Instituto de Cultura Popular que nos acollera con agarimo dende o nacemento da Escola, co que mantivemos sempre cordiais e fraterna relaciois namentres seguiu en activo.    Aquel ano as nosas gaitas arrouparon tamén polas rúas de Oviedo unha reclamación histórica da nosa vila: Burbia vive, era un 9 de decembro de 1989-

 

CONTINUARÁ

CUANDO OS XIGANTES DE VILAFRANCA, OS MÁIS VELLOS DO BIERZO, FACÍAN 50 ANOS (As cen Vilafrancas, 3ª entrega)

Unha foto de 1911 que seguro provocará máis de mil palabras.

 Dirixir a mirada a unha foto é emprender sempre unha viaxe cara atrás, ao pasado. Este marabilloso invento acostuma captar un momento da vida e ten a fascinante capacidade de avivar con frecuencia un recordo que, asociado a unha emoción nunca se esquece, nutre a nosa memoria poderosamente. Nesta 3ª entrega das Cen Vilafrancas, coincidindo coa véspera das festas patronais, tratamos de iluminar un feito pasado, enriquecer o presente e, mesmo, contribuír con iniciativas a un futuro mellor a partir dunha fotografía inédita, pouco ou nada coñecida das Festas do Cristo.  Compartiremos un instante da memoria fotográfica dun pobo, un labor colectivo que garda muitas veces cada familia na súa casa formando parte, sen o saber, do patrimonio pendente de recuperar e reparar para cada lugar. Vilafranca ten certa fortuna porque hai varias persoas que fixeron un gran esforzo por rescatar esta faceta substancial da nosa historia, asentada na suma de sucesos plasmados en papel, un camiño longo de andar que nunca está rematado de todo. Ao escribir para a Escola de Gaitas de Vilafranca o libro Palillos de madeira sobre os nosos xigantes, un dos documentos imprescindibles que manexados foron as fotografías (máis de trescentas). Pero 7 anos despois de publicado, no 2018, apareceu esta imaxe descoñecida que axiña adquirimos e incorporamos ao arquivo propio da asociación. Unha instantánea de Villaverde candidata a ser exposta nun futuro Centro das Tradiciois da vila e da contorna, proxecto que soñamos con poder poñer en pé máis cedo que tarde. Polo de agora imos facer unha lectura interpretativa desta interesante fonte de información. Dividímola en varios apartados que permitan evidenciar como unha imaxe pode enriquecer notablemente o noso patrimonio.

 Das curiosidades das festas patronais de Vilafranca. 

Esta foto é unha testemuña desa marca do tempo que son os festexos para calquera comunidade, fixamos a atención na intención e función social coa que se vertebran as festas patronais, de como se interiorizan nos corazois converténdose en emociois que estimulan, a través do tempo, a identidade dunha localidade como a nosa.  A postal manifesta claramente a imbricación do relixioso e do profano nas Festas do Cristo.  En concreto retrata a cabeceira da comitiva da procesión que con toda seguridade se produciu un 14 de setembro de 1911. Está entrando na Praza Maior que aínda tiña un par de frondosas árbores xusto ao pé do consistorio a cuxa sombra, nun día caloroso, se amorea un nutrido grupo de veciños. Vemos conformadas dúas fías de xente, unha máis clara na parte inferior da foto,  deixando a parte central para os estandartes, dous ciriais e un crucifixo portados por ninos que nos confirman que presenciamos o comezo da marcha. Hai outro indicador pertinente de que a parte central ocupa o protagonismo do evento.  É a parella de figuras de maior tamaño e un cabezudo que avanza diante delas, ademais dos músicos que os acompañan. Estes dous xigantes e o cabezón, ataviados cun vestiario singular, na iconografía cristiá procesional adoitan simbolizar polo seu tamaño e deformidade o Mal, precedendo como mostra de sometemento ou cumprimentando por contraste ao Ben que está representado polo Cristo (que neste caso non aparece na foto, pero se intúe, nun diálogo digamos “virtual” que só coa interpretación das claves que comentamos é posible comprender). O Cristo da Esperanza, viña máis atrás acabando de subir a Praza do Campairo no percorrido habitual do seu desfile polas rúas principais da antiga capital de provincia. Hoxe os xigantes son máis e seguen bailando, iso quere e ordena a Confraría, algo máis apartados, sempre por diante e a unha distancia maior de estandartes e cruces. Constatamos así que se vai debilitando ese curioso vínculo relixioso bipolar do ben e o mal que representan en orixe as “ananas”(como denominamos na fala popular a estas figuras) nos cortexos procesionais. Vai medrando unha tendencia a disocialas da comitiva relixiosa ata velas como un elemento diferente, mesmo independente, en lugar de manter ese significado orixinal sen deixar de formar parte da trama.

Unha das máis antigas fotos que conservamos dos Xigantes de Vilafranca.

 Efectivamente coñecemos dúas fotos, esta sería a segunda, nas que se certifica a existencia primixenia de só dous xigantes na vila:  O Cid e Doña Jimena ou Doña Inés (como normalmente chamamos á parella do Campeador nesta localidade). Por certo, este nome de Doña Inés lévanos de boca en boca, seguindo as pistas da tradición oral, ata os mesmos artífices, talvez simplemente promotores, da incorporación dos xigantes e cabezudos ás festas do patrón da vila. Estas dúas cabezas foron feitas, ou mandadas facer, arredor do ano 1860 pola familia de Gonzalo Magdalena Osorio (que daquela era aínda un rapaz). Se cuadra o verdadeiro impulsor puído ser seu tío, Ángel Magdalena Rosón, persoeiro vencellado á Confraría por aquel tempo. Non sabemos tampouco con certeza se quixo facer unha homenaxe, ou non, a Inés Rosón Cancelada, pero a semellanza coa avoa de Gonzalo, provocou que esa xigante fose bautizada polas xentes co nome de Doña Inés, aínda que a intención fose outra. O certo é que os xigantes outorgaron ese complemento prestixioso ao festexo e datamos o seu nacemento á altura de 1860. Logo en 1911 facían xa 50 anos.

Dado que non existen fotos desta singular parella que certifiquen esa antigüidade, como a constatamos? Perdido o primeiro libro de actas da Confraría do Cristo, fundada no ano 1854, o libro que se conserva actualmente, que comeza no ano 1872, non a cita ata un inventario do 26 de agosto de 1886.   Pero de todos os xeitos os xigantes de Vilafranca están documentados por vez primeira grazas a un escrito do 2 de setembro de 1862 que describe a Festa do Cristo e fala da saída dos xigantois e ananos o día 13, sen concretar que sexa unha novidade. Logo, son anteriores a esa data, aínda que non en muito tempo porque en 1858 recibimos na vila a visita real de Isabel II e, consultando diversas fontes documentais sobre a mesma que detallan muitos ornamentos, actividades e gastos que houbo, a nosa parella de xigantes non aparece por ningures, polo tanto se crearon no cambio de década. Trátase seguramente do costume tradicional máis moderno de Vilafranca, amante das tradiciois, que permitiu que esas cabezas se conservasen, evitando ser substituídas e posibilitando que sigan saíndo ás rúas con máis de 150 anos ás súas costas. Queremos singularizar este logro colectivo nunha persoa que puxo o seu empeño e o seu bon facer para que así fose, Norberto Beberide, recoñecido caricaturista e artista plástico, autor dunha magnífica restauración integral dos xigantes no ano 1984. 

O cabezudo e as súas vexigas. 

  Non obstante, aquela restauración levouse por diante un dos elementos que merece repensarse.  Referímonos ao papel dos cabezudos, que hoxe vemos transformados en pequenos xigantes, cambiando radicalmente a súa presenza tradicional na festa. De feito xa hai décadas desapareceran as súas vexigas e só permanecía como lembranza remota na memoria dos de máis avanzada idade.

Fixémonos nun detalle da foto que comentamos. Un dos máis vellos cabezudos, O Mouro, o único que se ve na postal (na actualidade un xigante) leva dúas vexigas. Acababa de ser comprado á Casa de Ribalta de Madrid,  poida que ese mesmo ano de 1911. Logo (un ano ou dous despois) esta fábrica proeverá a Vilafranca doutro par de cabezas, unha de D. Quijote e outra dunha peculiar Dulcinea. Daquela eran cabezois mui populares e solicitados. Hoxe, máis de cen anos despois, podemos dicir que aqueles moldes se non son únicos, están nesa prezada lista dun escaso número de pezas centenarias altamente estimadas que se conservan na Península, (especialmente a de D. Quijote). Digamos como anécdota que para crear a parella do famoso fidalgo cervantino mercouse ou enviaron a primeira que lles veu ás maos.  Aquela Dulcinea, dicía o meu avó de broma, era moi fea, ben pasaba por ser simplemente Aldonza Lorenzo. En realidade era unha cabeza destinada a unha das parellas que representaban as “razas” do mundo, a da chinesa, posiblemente, pero que rematou sendo para os vilafranquinos, de xeito exclusivo, Doña Dulcinea. Mais volvamos as vexigas de cocho que porta o Mouro, esas que levaban sempre os cabezudos no Bierzo e eilí onde saísen como atractivo das festas. Con elas golpeaban con criterio democrático e sen malicia, a destro e sinistro. Tiñan como función asustar e abrir paso aos xigantes marchando diante deles á cabeza da procesión. En Vilafranca, os cabezudos perderon pouco a pouco as súas vexigas, transformadas en varas que foron tamén desaparecendo ao ocuparse, cada vez con maior afán e insistencia, de pedir cuartos que logo repartirían cos portadores dos xigantes. Ademais coa evolución da festa os ananos multiplicaron o seu número e finalmente a súa mobilidade e omnipresencia, solícitos debaixo dos balcois entre o bulicio da xente, dexenerou en aras da súa conservación, (porque as cabezas sufrían ostentosos desperfectos). Ambas características e outras que nunca asentaron definitivamente (como o baile dos cabezudos) cremos que é posible recuperalas. Reivindicamos que sexa posible instauralas de novo nun futuro próximo.

 

Os músicos populares que identificamos con nome e apelidos.

 O elemento popular acostuma ser tremendamente anónimo porque emerxe con muita espontaneidade do colectivo, pero hai ocasiois, como a presente, que podemos asegurar con certeza cal é o nome dun dos músicos que tocaba nesta fotografía: Antonio Fernández era o gaiteiro. Conservamos varias facturas asinadas por el daqueles anos nos que cobraba por tocar a gaita dez pesetas. Abordemos agora unha dimensión sinestésica poñéndolle música á imaxe. A peza que interpreta á gaita dalgún xeito estaba a punto de adquirir, para os oídos de vilafranquinos e bercianos, a categoría de himno  (non chegamos a falar disto co escritor e cronista da vila, Antonio Pereira, pero estamos seguros que el o defendería como potencial candidato ao himno do Bierzo, muito máis serio e solemne que o de Asturias, diría).  A coñecida Danza de Xigantes e Cabezudos de Vilafranca que con arranxos e tocada con violín e zanfona, baixo o nome de Bergidum inmortalizou Amancio Prada gravándoa nun dos seus máis emblemáticos traballos discográficos, foi creada e popularizada inicialmente polo noso gaiteiro, Antonio Fernández. Na foto está acompañado, como era habitual, ao tambor e ao bombo polos seus fillos. Este ano botaremos de menos esa melodía enchendo as rúas da vila. Unha maldita pandemia roubounos as festas confinando tamén a xigantes e cabezudos. Éche unha ocasión ideal para alimentarmos a nosa memoria.

Para o mundo da música tradicional berciana este resulta ser un magnífico documento porque aparece, ademais do gaiteiro outro dos instrumentos do folclore do país. A parola ou frauta e tambor, tocados por un só interprete, músico que se contrataba para a procesión en ocasiois para acompañar as danzas masculinas que por veces ían bailando cerimonialmente na procesión. Na postal, de todos os xeitos, acompaña aos xigantes á par de Antonio, o gaiteiro de Vilafranca, sendo posible que tocaran xuntos ou que o fixeran alternativamente. Xa, na fotografía máis antiga deste evento, que nos transporta unha década ou dúas antes, tamén se ven as dúas formaciois musicais (aínda que o gaiteiro mantense oculto entre a multitude) ao pé dos dous xigantes. Deste outro intérprete, que parece ser o mesmo en ambas instantáneas, máis avellentado nesta, claro está, descoñecemos, polo de agora, o seu nome e a súa procedencia.  

O anonimato de centos de persoas.

 Persoas vellas e mozas das que vemos os seus posibles segundo o vestir de cada quen, a meirande de aspecto similar: Elas con saias de lá longas e panos da cabeza claros, algúas con velas acesas; eles con pantalois escuros e camisas brancas, chaleco e chaqueta, muitos cubertos con gorra ou sombreiro que levan postos ou na mao como sinal de respecto, amoreados para ver pasar a procesión ou andando, tentando darlle forma un tanto caótica ás súas fías. Outramente hai quen observa o espectáculo do que forman parte, enriba dun banco, tras dunha porta acristalada ou ao abeiro dos muros do consistorio, como buscando a tan prezada como imposible sombra. Eses rostros sen nome fan posible o evento, son un elemento imprescindible da festa o murmurio de decenas de conversas borboriñando alegrías e penas.

E. Villaverde, o autor da foto.

Fronte as persoas que o tempo converte paseniño en anónimas, o nome de quen fixo a instantánea (fotógrafo local ou itinerante) podemos lelo nas letras sobreimpresas no extremo inferior da dereita da postal. A data, que manuscrita, aparece no dorso da mesma dámola por boa porque temos outra fotografía irmá (que gardaba meu pai coma un tesouro), feita o mesmo día pouco despois desta (véxase a copia que adxuntamos, en ambas fotos, se observamos atentamente, unha moza que baixo un parasol ocupa unha posición semellante sobre un banco de madeira). É o mesmo espazo, no medio da Praza da Constitución e a mesma procesión a non ser que se trata agora da súa comitiva final. Desfila a Corporación municipal á que acompaña a recentemente formada Banda Municipal. Consultando as Actas do goberno local recuperamos os nomes dos edís de Vilafranca en 1911, alguis chegamos a identificalos: Balbino Rodríguez ( o alcalde, no centro do cortexo nunha liña de cinco bordeado de dous rexidores á dereita e outros dous á esquerda); cremos distinguir tamén, tapándose o sol co sombreiro, a Francisco de Llano e Ovalle, que ademais de membro da corporación e directivo da Confraría ata 1910, escribira Flores del Bierzo lozanas y mustias  en 1896 no que describe as Festas do Cristo con todo luxo de detalles. Debe ser, se non nos trabucamos, o home de bigote que pecha a mesma liña á dereita do alcalde e que fai sombra na cara co seu chapeu. Falta identificar quen é quen do resto dos munícipes.

Unha iniciativa de futuro para Vilafranca e para O Bierzo. 

A nosa vila debe dotarse de modernas infraestruturas museísticas. É un lugar ideal para instalar un Centro das Tradiciois que a Escola de Gaitas, nos consta, ten deseñado e leva xa varios anos propoñéndoo ás instituciois. Un espazo onde estudos pormenorizados de imaxes como estas acaden pleno sentido. Mais o labor aínda está incompleto. Case nada sabemos do estudo de Villaverde, hai centos de fotos por clasificar, datar e historiar, como acabamos de facer con esta, ademais dos cabos soltos que deixan as imaxes xa recuperadas, pendentes de investigación, e outros tantos que se abren cada vez que rescatamos unha nova instantánea.  Todas son parte do noso valioso patrimonio. Concluímos logo cun claro chamamento a rebuscar e compartir estas vellas fotografías, coa convicción de que así avanzamos na procura da mellora e incremento constante da riqueza da memoria fotográfica de Vilafranca e do Bierzo. 

                                                                                         Héctor M. Silveiro Fernández. 

Ver artigo en Bierzodiariohttps://www.bierzodiario.es/?p=38624

Crónica visual dun maio confinado

A FESTA DO MAIO DE VILAFRANCA  NO 2020  ANO DO CONFINAMENTO

Un magnífico documento dunha Festa do Maio singularmente única, non por outra cousa que por ser o ano da pandemia no que a Festa non puido encher de flores e cantos as rúas. Os balcois das casas, as portas de cada veciño ou veciña de Vilafranca foron logo os lugares dende os que se puxo de manifesto o compromiso coa tradición da nosa vila. Pepo Nieto e Marisa Cela, deron recollido unha testemuña e logo elaborado esta crónica gravada nunhas condiciois realmente duras, a causa das restriciois polo confinamento e pola chuvia, pola cantidade de lugares e casas que os requerían para deixar constancia do vigor e o afán por participar desta festa arraigada nos corazois das xentes.

As colaboraciois espontáneas e gravaciois particulares nos móbiles non só en Vilafranca, tamén noutros puntos da xeografía permitiu finalmente incorporar muitas destas celebraciois que se realizaron por forza de portas adentro. Un traballo laborioso que tamén forzosamente tivemos que darlle tempo para  recompilar e darlle forma. Graciñas a todos e todas as aportaciois, tamén as inprescindibles colaboraciois de audio da Escuela de Música Municipal e  a realizada por Javi López.. Esperamos que a fórmula escollida servira para que se faga máis desexada e florida se cabe a Festa do próximo 2021.

A FESTA DO MAIO A TRAVÉS DO SEUS CARTEIS (XX): Colocar no primeiro plano a tradición de J. Antonio Robés (2000-2007)

COLOCAR NO PRIMEIRO PLANO A TRADICIÓN DE J. ANTONIO ROBÉS (2000)

Remata con esta vixésima entrega a panorámica da Festa do Maio a través dos seus carteis. Conclúe coa promesa de seguir o fío da tradición o ano que vén. E para poñer fin a este longo relato de décadas de traballo, ilusiois e soños deixamos para o día de hoxe dous carteis profundamente simbólicos que sintetizan á perfección todo este camiño percorrido conxuntamente. Son o cartel de hai 20 anos, do ano no que iniciamos o presente século e o cartel do 2007 que tamén representa o momento no que estamos, tan dependentes da letra  do Maio, os ósos da tradición, cartel que  serve de páxina de peche ideal, como explicaremos máis abaixo.

Con este cartel do ano 2000 entrou no século XXI a nosa Festa do Maio cunha clara intención de abrir e mellorar e seguir sumando na cartelística que ata o momento nos definía e pivotaba en persoas da Escola.  Sen pensar en Robés como un estraño, todo o contrario, sempre está cercano e próximo á Escola, contar con el significou incorporar, ademais  a outro dos fotógrafos locais, unha nova estética e un afán de abrirse a un deseño innovador que se sae dos límites da reportaxe, non se deixa contreñir polas marxes da documentación non é un mero retratista, enfróntase ao proxecto como un verdadeiro creador.  Nunca mellor dito, Robés reproduce o proceso en si de creación dun cartel nun xogo disparatado de introducir ao espectador na dinámica da súa elaboración.  A nomenclatura propia da imprenta e da edición, a regra, as indicaciois e as marcas que transmite o autor logran no medio dos tecnicismos un espido integral ante o público semellente ao que se produce nunha representación dramática de vangarda na que os actores se visten en escena. Robés enfatiza o uso das cores e tonalidades coa linguaxe, chegándose a intuír, algo inaudito e impensable nun cartel, os logos de organizadores e colaboradores, que,  simplemente, non aparecen.

Unha primeira impronta da mirada ao cartel, cando te adentras no seu universo interior, atopa unha das ideas forza máis destacable nas dúas maos que cunha actitude agarimosa e delicada,  emboca como o mellor do viños o sabor da imaxe central. Son a plasmación gráfica dun feito: o soster a tradición  As maos funcionan de centro e de marco á vez, pois nunha terceira lectura da raíz da mensaxe descobres que se pretende capturar a fondura do ancestral costume. Non son maos que impoñan, non son maos que manipulen. Son as maos que acompañan, que axudan a colocar en primeiro plano o que importa. Intelixentemente, abre e pecha o debate do trato á tradición e ao patrimonio inmaterial do pobo.

Fagamos un inciso para abordar unha das constantes da obra de Robés: O movemento. Esa obsesión por rachar coa limitación propia da foto fixa ou, neste caso, do cartel, procurando un dinamismo,  maniféstase neste traballo contundentemente. En calquera dos planos aos que queiramos achegarnos á hora de descodificar a información que contén, de xeito sutil e suxestivo está idea da ruptura co estatismo, vital para o creador. E eiquí se nos abre outra mirada á raíz como algo que nace da terra pero que é capaz de enxendrar unha revolta, é dicir, a negación absoluta e radical de que haxa algo permanente. Aplicado á tradición volve a ser outro meneo ou pequeno sismo e posta en discusión do universal.   Converte o cartel  nunha especie de xogo e sucesión de planos, que non espellos, ao estilo de Velázquez nas Meninas.

A foto grupal, na que se deixa ver a forza tribal da Festa, amosa unha evidente debilidade, paradoxo que volve a incidir na mensaxe de que estamos inmersos nun proceso, complexo e relevante, substancial. A Vilafranca monumental que se insinua no fondo da fotografía, aparece claro está como capital do evento, namentres a instantánea se enche de sorrisos,  efusividade e  vivas no retrato dunha comitiva, a das Veigas Altas, cantando un levántate maio. En paralelo aos brazos que con esforzo levantan o maio tumbado no chao, están os que nos saúdan alegres dende a foto central e as maos que ao mesmo tempo levantan a tradición. Todos os elementos xogan o seu papel. Robés desvela o segredo do que perseguimos coa publicidade da Festa. Unha reflexión e unha lección sobre a súa función na revitalización, subliñar o nome que a identifica, sensibilidade e sentimento, veñen sendo tan vitais para o futuro do costume, como cantar o Maio. Metáfora dese esforzo colectivo que está detrás de conservar viva unha tradición. 

 Este cartel abre, sen lugar a dúbidas, unha etapa que se irá asentabdo e tomando corpo á hora de pensar nos carteis da Festa do Maio. Debemos darlle as grazas a Robés por encetar e avivar tamén ese debate con esta obra.

COR E CANTO DE ROBÉS (2007)

Na odisea persoal de Robés na procura de carteis para Vilafranca, como Ulises na viaxe a Ítaca, volveu a darlle unha volta ao feito tradicional e a súa conversión en arte plástica e decide sen paliativos, usala e radicalizar a mensaxe que emite ao espectador con dúas columnas tremendamente poderosas que sosteñen o noso costume: a cor e o canto. A cor verde, marca da cañaveira e a letra da propia canción secular.

De novo debemos reparar noutra das constantes robesianas: A intensidade da cor. Encheo todo a cor verde, pero ela non é nada sen esoutro trazo singular do patrimonio cultural inmaterial que é a cantiga. A síntese ou o esqueleto estético cargado de contido. O compromiso coa lingua, a revelación da identidade e  o certeiro da mensaxe ademais da sinxeleza absoluta en contraste coa complexidade do cartel do 2000. Carácter e xenialidade que define a un creador con todas as letras.

Outro detalle que non podemos calar porque tampouco antes fora tratado de igual maneira é o uso das coplas que simulan  ser a liña de contención da cor. Son, en apariencia, as costuras marco dun maio feito cartel ou dunha cantiga feita imaxe.  Reiteran o interese do autor polo movemento suxerido. Pero reparen nun feito maxistral.  A columna vertebral do costume nunca antes fora de tal forma tratada.  É parte esencial, central e vertebradora da obra divulgativa. A canción  que hoxe escuitaremos dende os balcois da vila servindo de susbtituto  obrigado do festexo,  Robés convértea nun elemento máis da plástica que modela ata facelo relevante, cargado de sinestesias. As flores son letras de son atronador e mesmo emiten aromas de Primavera.

Orixinal fórmula de sumar ao cartel interactivo dúas sinaturas da tradición, cor e canto. Un esforzo imaxinativo fecundo que hai que agradecer, valorar e premiar hoxe eiquí coa palabra. Graciñas Robés. Un pracer mergullar na interpretación de todas e cada unha das miradas e dos estilos e carácter dos autores e autoras. Dobre gusto rematar con dúas obras que resumen a filosofía coa que queremos que a arte visual contribúa a enriquecer a Festa. Convencidos de que como Robés amosa, o potencial é enorme, un magnifico campo aberto florido e fermoso á imaxinación e á creatividade.


O VALOR DA DIFUSIÓN DA FESTA DO MAIO

Non se poden imaxinar a empatía que as imaxes desta celebración provocan de cara ao fortalecemento e posta en valor da Festa do Maio.  E se  falamos do poder das imaxes e o movemento lembrámonos de inmediato, como non, doutra aportación de Robés como autor da fotografía realizada en 2007 que sería a elixida por el como portada dun traballo que a ESCOLA DE GAITAS editou co selo de Bierzo tradicional nun momento crucial. Dous audiovisuais e outros documentos, unha panoramica dos carteis realizados ata aquela e un gran número de fotografías reunidos nun DVD para visualizar a nosa experiencia e compromiso coa tradición.  Este traballo funcionou tamén como revulsivo interno marcando as etapas da revitalización da Festa que xa fomos comentando  puntualmente ao longo das vinte entregas que vismos realizando diariamente desde o pasado 12 de abril.

 O primeiro documental dirixido por Benxamín Vázquez  gravado no ano 1991 que esperamos poder volver a el, máis cedo que tarde,  cunha nova fórmula de difusión.  O segundo foi o gravado como un dos  programa da TVG Alalá en 2007 que circula dende hai tempo pola rede e que deixamos a continuación nesta entrada.

Hoxe ao longo do día iremos subindo ao blog unha crónica ben distinta da desexada da Festa do Maio 2020, distinta pero rabiosamente viva. Graciñas a todos os que a facedes posible ano a ano.

 Unha magnífica idea participativa  de Javier López (muitas grazas, Javi pola sensacinal iniciativa) que nos serve de peche a todas estas entregas. Muitas grazas Javi pola sensacional iniciativa que produce unha gran satisfacción ao sentir como a xente comparte o compromiso coa tradición e a forza e intensidade con que se vive día a día, anoa a ano este costume, un sinal de identidade propio ao que se quere.

José Ángel cantando onte á tardiña o Maio

 Reportaxe Festa do Maio 2020 ELBIERZODIGITAL

Diario de León

A FESTA DO MAIO A TRAVÉS DOS SEUS CARTEIS (XIX): Baixo a atenta mirada de Beltane de Carolina Ovalle (2019)

BAIXO A ATENTA MIRADA DE BELTANE DE CAROLINA OVALLE (2019)

Non pode parecer estraño que este ano no cartel da Festa do Maio sexa unha adolescente primaveral a que nos demande con xustiza atención.  Se ben é certo que dalgún xeito cada ano que levantamos o Maio nos estamos poñendo en pé polo planeta, o mundo natural reclama cada vez con maior insistencia non só a nosa atención, senón tamén  a nosa resolución en cumprir coa nosa obriga de saber conservar os ciclos estacionais. As forzas da Natureza solicitan alto e forte respecto, á vez que seguen sorprendéndonos co esplendor de cada Primavera despois dun duro inverno, esa estación fría que tivo durmidas as plantas e nosoutros vemos como un burro que camiña lento para simbolizar, como fan as augas dos ríos, o paso ineludible do tempo no correr das estaciois.

 Ao noso entender, Carolina Ovalle, no cartel que deseñou con tanto agarimo,  xoga con tres claves que apuntan cara a ese espertar cíclico e necesario da Natureza que cada vez máis nos implica: en primeiro lugar a mestura mítico-natural de elementos que flúen na Festa de xeito ancestral, en segundo, a infancia-adolescencia como certeza e esperanza de futuro e, finalmente, o ineludible paso do tempo que simboliza o burro. Tres ingredentes que enchen o espazo en harmónica disposición baixo a atenta mirada de Beltane...

A deusa da fecundidade que para os lingüistas vén a significar “lume novo” (Bel-tain en céltico)  seica ten o seu encaixe coa celebración que na tarde anterior da súa chegada, nos festivais atlánticos á caída do derradeiro sol do inverno,  enchían os campos de fachos e lume propiciatorio de cultivos fecundos que aínda na costa galega celebran os labregos de hoxe baixo unha denominación que fala por si mesma do poderío que encerra. Dinlle pola Serra de Outes: Alumear o pan. Un lume e unhas cinzas que se esparcen polas leiras cargados de desexos e promesas de boas colleitas e esconxuros do mal.  Esa deusa é a que debuxa Carolina con suma delicadeza como protagonista primeira.

Unha adolescente figura feminina representa a Primavera, unha divindade, que parece invitarnos a presenciar a súa entrada. Adolescencia, Natureza e Primavera veñen da mao. Se cabe, Carolina fai máis presente que nunca, nun cartel de Maio, a estreita relación que garda este ciclo das plantas co mundo animal. Non só se destaca o reino vexetal, que se fai dono da festa a través da diversidade das flores, están tamén as fugaces bolboretas que, a pesar da súa fraxilidade,  contribúen á explosión da estación.  Máis atrás dúas figuras tamén femininas e ás de barbureta, montando como se dun dragón se tratase nun ave vén tocando a gaita e procurando a complicidade da outra compañeira que porta un bombo. A fusión do natural co humano no mito entra na composición voando sobre ese paxaro (un gaio, como lle chamamos por eiquí) que transporta unha curiosa metamorfose gaiteira, que, ademais da cor, trae consigo o son e a humanización;  ecos de gaitas ás que se suma a percusión na procura do ritmo e dunha necesaria sinestesia.

 Por outra banda, en primeiro plano preséntase o contraste entre o burro vello coroado de flores (que é o inverno) e un personaxe noviño mui particular que está a pé e xorde da mata de cañaveiras. El representa a infancia con características tanto míticas como humanas, é dicir, un elfo-nino, vestido de maio, que non é ningún dos ninos ou ninas veciños da vila, pero singulariza a todos á vez, é dicir, os centos, os miles de ninos que foron por un día ao longo de séculos e séculos a representación da deusa ou o deus, o espírito da fertilidade, da árbore viva que anda polas rúas traendo por tradición a Primavera ás xentes de Vilafranca do Bierzo no 1º de maio.

A PRIMAVERA CLIMÁTICA

Volvamos  Beltane, á deusa do Norte, moura e meiga de cabelos roxos coroada de edras e rosas,  adolescente á forza, pero sabedora da súa fértil e indiscutible autoridade. Obsérvanos, preséntase ante nós como disposta a falar sobre o ritmo dos meses e de algo de rabiosa actualidade, sobre a Primavera climática. Non pode ser outra, estamos en 2019 e fainos lembrar unha frase, unha consigna, pronunciada por Greta Thunberg, unha rapaza adolescente tamén,  e do norte de Europa, cargada de razón e de argumentos que nos conmove, á vez de comprometernos na luita contra a catástrofe climática que estamos causando os humanos. Debemos poñernos, di, en pé polo planeta!

Mergullados nunha alegoría dun mundo máxico e élfico, claramente feminino e coa sutil técnica da acuarela Carolina Ovalle, queréndose desprender de todo elemento humano, a conciencia ou sen ela, pode que simplemente por intuición,  interróganos sobre a nosa capacidade de ser sensibles, de empatizar coa Natureza. Humaniza, iso si, o discurso. Somos nós os que debemos falar, aos que se nos invita a saír a celebrar a entrada da Primavera, a que levantemos un ano máis o Maio, comamos as castañas e,  á vez de cumprir co rito, sumemos conciencias e activos para, cada día, saber estar e seguir nesa luita pola Primavera climática. Graciñas Carolina por traernos das túas maos a atenta mirada de Beltane.

NO 30 DE ABRIL 

Evocando o poder do lume purificador de Beltane, no arropar á Festa do Maio demos en crear "ex novo" hai xa cuatro anos, un evento para a noite anterior ao rito tradicional: A queima do burro do inverno, onde aunamos unha longa experiencia de rondas poético-festivas polas rúas levando ditos, cantigas e xestas en flor ás casas con humor e alegría para despedir abril. Con esta queima simbólica quixemos e queremos sumar, a todo isto que dixemos, o elemento reivindicativo de respecto co medio natural, un compromiso inaprazable e xusto.

Esta  noite non podemos prender lume a ese burro do inverno que representa todo o malo do que nos queremos desprender. Este ano por desgraza non habería pouco do que liberarnos, para empezar desfacernos deste maldito virus que nos atenaza. Pero,  aínda que sexa dun xeito virtual, non deixaremos hoxe de avivar a nosa conciencia e de aplaudir á xente máis nova que non está a durmir e se soubo levantar, como se dun maio se tratase, para poñerse en pé polo planeta.



Reportaxe Maio 2019 bierzotv.

Crónica da Festa do Maio 2019 

LETRA E MÚSICA DO MAIO DE VILAFRANCA

Este ano 2020 faise máis importante que nunca insistir que sen canto non hai Festa do Maio en Vilafranca. Este ano ademais, obrigados polo confinamento, teremos que cantar o Maio desde os balcois e non polas rúas como sería de esperar. Vai ser importante adornalos con flores e mesmo quen poida con cañaveiras, pero o relmente transcendental será que saiamos todos os veciños e veciñas a cantar esas coplas tradicionais que ano a ano se repiten, esas que aprendimos sendo ninos e ninas como un dos nosos sinais de identidade. Por iso imos facer un repaso práctico da letra e da música que cantamos o día primeiro do mes,  despois de vestir ao Maio.

A LETRA DO MAIO DE VILAFRANCA
 Dividímolas polo seu contido e función en coplas de presentación, petitorias, de insulto e de despedida. Normalmente, como José Bardasco (Chinda) tenos dito, cada unha das coplas ao cantar se repite de novo, é dicir, facíase un bis. Usamos en coherencia co idioma orixinal da letra a grafía propia do galego oriental do Bierzo deixando os castelanismos presentes na fala da zona:

COPLAS DE PRESENTACIÓN:

Marzo airoso, abril chuviñoso

sacan o Maio florido i hermoso. (bis)

Entra mayo con sus flores,

sale abril con sus amores. (bis)

Este Maio, señora é,

 este Maio que andaba de pé.(bis)

Víche o Maio, miralle ben,

 tres caralliños tamén os ten. (bis)

COPLAS PETITORIAS:

Tire castañas, señora María,

tire castañas cas tein na cociña.(bis)

Tire castañas tía Manuela,

tire castañas cas tein na mantela.(bis)

Tire castañas tía Susana,

tire castañas cas tein na romana.(bis)

Tire castañas tía Narcisa,

tire castañas cas tein na camisa.(bis)

COPLAS DE AGRADECEMENTO:

  Estas portas son de ferro,

 onde vive un caballero. (bis)

Esta casa é de pedra,

onde vive unha doncella. (bis)

Esta casa é de cristal

onde vive un general. (bis)

COPLAS DE INSULTO:

Estas portas son de de estopa, 

onde vive un zampatortas.(bis)

Esta casa é de lousa

onde vive unha roñosa. (bis)

Esta casa é de palla 

onde vive a Cagalla. (bis)

COPLA FINAL OU DE DESPEDIDA:

Levántate maio bastante durmiche,

pasou un burro e non o sentiche.

                   

                                        

VARIACIOIS PROPIAS DAS COPLAS FILLAS DA TRADICIÓN ORAL

Como toda letra produto da tradición oral presenta distintas variantes que non cambian a esencia da mesma e que se reducen á pronunciación dunha palabra dun xeito un tanto diferente, ou ao cambio do tempo verbal. Poñemos por caso unha das coplas máis populares:

Levántate maio, bastante durmiche,
pasou un burro e non o sentiche.

Hai xente que cantará onde dicimos durmiche:  dormiche.

Este maio, señora é,
este maio andaba de pé.

Haberá alguén que cante "anda" en lugar de "andaba".

Existen máis coplas e poden ser ampliadas puntualmentedentro do grupo das petitorias ou de agradecemento, mesmo de insulto, pero o resto son sempre iguais e fixas.



A MELODÍA MEDIEVAL DO MAIO DE VILAFRANCA

Como seguro xa sabedes a melodía que acompaña as coplas que tradicionalmente só se cantaban, non había instrumentos que acompañaran as voces dos ninos nas comitivas de Maio. Esta melodía polo que puidemos investigar atopámola  de xeito moi similar, case idéntica, entre as que se conservan dos cancioneiros medievais (séculos XIII-XIV) na actual Francia. É posible que entre a poboación franca que se afincou na nosa vila, como está documentado que ocorreu naquela época, circulase esta melodía e quedase eiquí para sempre ou mesmo que xa existira no Bierzo e que viaxase logo aos reinos francos. A través do Camiño Francés, en todo caso, viaxou esta cantiga que hoxe só conserva que nos saibamos Vilafranca.

 A Escuela de Música Municipal colgou as partituras para distintos instrumentos e unha proposta instrumental que tamén axuntamos nesta entrada:

  

A FESTA DO MAIO A TRAVÉS DOS SEUS CARTEIS (XVIII): A Primavera enche as rúas de Raúl González Fernández (2018)

   
 A PRIMAVERA ENCHE AS RÚAS DE RAÚL GONZÁLEZ FERNÁNDEZ (2018)

Castañeiro de Pobladura, obra de Raúl González
para o cartel sobre as Jornadas sobre conservación de
los bosques y árboles monumentales del Bierzo.
A Morteira 2010

Hai unha porta naquel castañeiro no souto, ao pé do Mirandelo centenario, que nos invita a camiñar polas estaciois que o correr do tempo nos debuxan.  Atravesou Raúl González esa caroca dende Pobladura para baixar á vila pola de Hermosilla ata chegar á Portaxe e ao Socubo. Eilí atopou ao Maio que quería retratar.

Raúl invítanos a ver aos nosos maios desfilando polas rúas empedradas de Vilafranca.  A música da gaita e a inocencia dos ninos van diante á par, presidindo a comitiva. Lembran como a festa se mantivo grazas a elas, logo, ocupando todo ao ancho e o centro do cadro, acaparan a nosa atención os maios mozos anónimos,  vestixios do espertar da natureza que avanzan pola vila de rúas estreitas e antigas, entre altas casas de corredores e balcois abertos á cantiga alegre e ao rumor que medra, que se intúe e insinúa, tras da mata verde vigorosa dos maios humanos. Atrás vén xente.

 Sen querer está no cadro ese río de xente que se escoita como un rumor próximo baixo a ponte. Voces de pequenos e maiores que cantan á Primavera coplas sinceras de amor e agarimo, que formalizan o rito da tradición con palabras repetidas de pais a fillos, de avoas a netas, que soan a himno verdadeiro como as flores e a alegría que arrecenden,  mentres unhas mozas coroan con edras aos seus mozos entre risos amables.

Como un elemento que non comparte a marcha cara adiante deste discorrer da Primavera e do Burbia, un home a contracorrente na beirarrúa, ao pé  dun muro de cemento, non de pedra.  Amosa colgada ás costas unha simbólica bota de viño. É como o eixe da porta que nos lembra que agora se abre, pero pode estar pecha.  Ábrese para ofrecer, a quen mira a escena, unha idea certa e sutil do movemento e vigor do conxunto do cadro que confirma que a comitiva avanza.

Triunfa a cor verde da vida que contaxian os maios que combina tan ben coa cor das pedras do chao. Novas metáforas de algo tan vello como ese fluír do tempo verde que logo se volverá amarelo no outono e como o eterno vagar dos cantos do río que fixeron posible a construción desta vila e da súa historia.

Nas crónicas históricas hai cousas que se escriben con letras de molde e nos libros de pastas duras e hai outras que quedan para contarse e vivirse sen transcendencia e altivez e non se rexistran por escrito. A Festa do Maio entra dentro destas últimas porque, a pesar de formar parte do patrimonio inmaterial que nos identifica, é ante todo un feito do común, no que participa o pobo, sen rangos ou categorías, sen afán de personalismos e sinaturas. A Primavera enche as rúas da nosa vila para escribir unha historia diferente que parta do humilde e o sinxelo festexo dos veciños que hoxe cantan o Maio igual que onte sachaban na horta.  

   Raúl González cun estilo máis realista que máxico soubo retratar  maxistralmnete o encanto entrañable do evento á vez do sentir comunal da festa. Escolle unha instantánea que tanto pode ser real como soñada. O valor da pedra e das casas que arroupan o momento que se reproduce con vigor insinuante e irreparable. Graciñas sinceras Graciñas de corazón, Raúl.

Reportaxe  Maio 2018 bierzotv

Crónica da Festa do Maio 2018

A FESTA DO MAIO A TRAVÉS DOS SEUS CARTEIS (XVII): Un canto atemporal de árbores e humanos de Juan Carlos Mestre (2017)

UN CANTO ATEMPORAL DE ÁRBORES E HUMANOS  DE  JUAN CARLOS MESTRE (2017)

Na liña dos ilustradores sabedores do oficio e coa complicidade do coñecemento, Mestre aceptou gustoso o reto de crear un cartel onde deixar a pegada da súa vivencia do maio da súa vila natal. Como era de esperar desenvolve ao pé das montañas un universo soñado e da memoria, complexo e imaxinativo cheo de simbolismo onde o humano se entrecruza co natural e, nesa simbiose harmónica co mesmo medio, a utopía e os soños ondean a un tempo como as bandeiras ao vento da esperanza. 

 Emerxen así os amores posibles ou imposibles semellantes ás cuquelas amarelas de abril, ou as papoulas coloradas de maio, á beira da melancolía dos ríos e das fontes nas que atopou o poeta as humildes violetas. Son persoas anónimas ás que cada quen pon o seu nome e apelidos. Sempre acertan, porque xeración tras xeración, todos os ninos e ninas da vila, que logo son mozos ou mozas e que algún día serán vellos, descubriron as estaciois cantando o Maio nesta procesión ecolóxica e nutricia que chega a todas as casas pedindo castañas. Hai quen ve así ao seu amigo da infancia, a aquel primeiro amor que nunca se esquece, ao irmao que emigrou, ao seu pai ou a súa mai que en paz descansan xa na terra. Non faltará quen vexa entre as voces corais que cantan na nosa fala a Antonio Fernández Morales, que aquel ano 2017 estaba de bicentenario e, como home progresista que era, non quixo perderse esta manifestación do pobo.

 Faltan as pedras labradas e as casas de balcois e blasois, porque á intemperie se retrata o fráxil, débil e feble do sentir humano, das xentes que percorreron durante séculos as rúas coas súas angueiras e tristuras, coas súas confianzas e ilusiois, andaron a vila ata gastala e facela vella e sobria, pero aberta ao sorriso dos máis novos e da vida que foxe e se complica e aínda é quen de celebrar o costume e convocar a todos os veciños e veciñas a cantar versos eternos das estaciois, acompañados das papuxas das amoras, reiseñores e cochorros que tamén semellan eternos.
    

A sinxeleza desta tradición, non a exime de manter latentes dimensiois épicas, líricas ou mesmo dramáticas, unha transcendencia do cotián e popular coa que decidimos representar en Vilafranca, para propios e alleos, o reiterado paso do inverno á Primavera. Usamos, como non, os símbolos. Botamos as castañas maias que debemos comer no 1º de maio para que non nos dea o desmaio, enmarcando con todo rigor e simpleza os ciclos do tempo do frío ao da calor, dos maios aos magostos, das vendimas aos entroidos. Humanizamos a Natureza cos nosos maios, que como árbores sen rostro, andan a pé polas rúas, déitanse a durmir e logo se levantan tras o paso alegórico do burro invernal.

O ECO DA VOZ DOS POETAS NOS CANTOS DE MAIO

O eco da voz dos poetas está vivo permanentemente nas palabras e, ás veces tamén, nas ilustraciois. Ocorre neste caso na engaiolante evocación coa que nos agasalla xenerosamente Mestre. Á luz da alborada primeira do mes amósasenos unha Vilafranca singular baixo un ceo azul nun avisedo das Tres Campás ou do Malvís ou da Rapiña,  onde conflúen, como as augas de dous ríos un bosque de árbores e de persoas. Densa masa de homes, mulleres e floresta centenaria avanza nun movemento que por forza é estático e medra coma as plantas con vigor confundindo corpos e madeira, sangue e sabia. Rostros que nos falan da xente nova, de rapaces e rapazas en infinito movemento que cantan a mesma canción que as aves da liberdade e da esperanza nun primeiro de maio.

Cantar o maio é anunciar a Primavera e sentir o río ferido na procura da súa confluencia entre vales angostos, ecos de amor de vento e chuvia que serán semente de rosas de vermello intenso, peixes de escamas brillantes, truitas que corren polos montes da historia, que como os amantes nos soportais se dan bicos, e so cubo da ponte dialogan coa sabia que corre polas veas das árbores no tempo da calor. Espertan alegrías de antepasados ilusionados en canciois que se poden envolver nun pano de pombas coloradas, de amarelas primulas, entre as papoulas e violetas, de ondas que coma ríos de sangue ou cireixais en flor, paren primaveras.

Prevalece na ilustración de Mestre o Maio interior e fondo, un mes tinxido pola melacolía ao ser este mes de maio no que nos deixara Gilberto N. Ursinos. Tamén un día de primavera a Parca levounos a Antonio Pereira. Ambos están presentes e dialogan coa estación evocada polo poeta. Ademais o autor emula cos pinceis ao valente poeta que se atreveu a cantar na fala dos humildes do Bierzo botando mao dos cachois de palabras da dignidade dun pobo analfabeto capaz de exercer a cultura na vendima, nos magostos, nos fiandois, no entroido ou nun primeiro de maio.

 É forte a presenza da paisaxe e da natureza na flora de raíz que arrinca retortas árbores que miran ao ceo dende a terra, a súa substancia nunha lección interminable de historia e de grandeza. Non podían faltar os peixes da felicidade fuxidía que flotan nos ríos que flúen, coma augas entre os dedos das maos, como feridas desa terra natal á que alimentan co seu líquido elemento. O burro lírico da copla asómase tamén nesta evocación que quere sobre todo ser asento da memoria e das xentes humildes e analfabetas que saben dun xeito popular e entrañable da beleza da vida e,  con esa contundencia e esa conciencia persoal absolutamente fiel, manifestan con agarimo esa comuñón coa fertilidade da Terra. Unha manifestación popular porque a beleza non é un lugar onde vaian parar os cobardes.

Graciñas, Mestre, pola valentía de ampliar o horizonte do significado deste costume milenario, carteis que ano tras ano anuncian a tradicional Festa do Maio e permiten con esa moderna transgresión creativa da mao dos seus autores que vexamos con novos ollos esta tradición singular que conservamos. Neste 2017 descubrimos a túa mirada sobre unha Vilafranca remota e esperanzada cantando á Primavera, unha masa atemporal, arbórea e humana, que entre as nosas montañas recibe o vigor da estación coa certidume dos cantos.


Reportaxe do maio 2017 BierzotV

Crónica do maio 2017