DA VANGARDA Á SALVAGARDA NO XL ANIVERSARIO DA ESCOLA DE GAITAS

DA VANGARDA Á SALVAGARDA: 2001-2021

A ESCOLA DE GAITAS NOS PRIMEIROS 20 ANOS DO NOVO MILENIO

En artigos anteriores abordabamos o nacemento e as dúas primeiras décadas da Escola de Gaitas. Foron os precedentes que nos permiten hoxe repasar nunha rápida enunciación corenta fitos que encheron as dúas últimas décadas que nos achegan ao presente. Deixáramos o relato no noso XX aniversario no 2001 tras xustificar como chegamos a ser vangarda da defensa da lingua e da cultura tradicional no Bierzo. Cremos que estoutra etapa podémola denominar a da salvagarda porque é o concepto que mellor sintetiza o noso humilde aporte.  40 feitos que se sosteñen en cuatro puntos de apoio básicos para comprender os motores que nos moven da Gaita ao Galego, da Tradición ao compromiso coa Terra: Música, fala, cultura e natureza son cuatro sinais que nos confiren identidade. Nacemos coa Festa co propósito de descubrir a Identidade, sentíndonos herdeiros dun tempo gris ao que se quere poñer fin, referentes da diversidade e alternativa contracultural que aspira a abrir un futuro de esperanzas propias para un novo milenio. Unha Escola de Gaitas  que se recoñece na música dos vellos gaiteiros e que gusta da Música Celta, pero consciente do seu labor rexeita as bandas de gaitas con percusión escocesa para reivindicar a figura dos gaiteiros tradicionais. Ser baluarte á vez da fala dos avós e de autores da Terra como Morales, De Llano, González-Alegre ou Mestre.  Defender o patrimonio á vez que se radicalizar e alimentar un discurso en positivo ante as agresiois contra Natura ao mundo rural e ao medio que poñen en perigo ao noso Bierzo. Muitas eran as ideas que nos rondaron para celebrar o noso XL aniversario este 28 de decembro, entre outras unha mui desexada, un acto en memoria de Cristina Fernández  Álvarez coa que queriamos desde hai tempo rencontrarnos en grupo con ela, pero a maldita Pandemia fixo imposible a súa concreción para esta data, deixándoa polo de agora no noso amplo catálogo de ideas pendentes. Comecemos logo a anunciada enumeración seguindo un criterio cronolóxico.

  40 fitos que destacamos para un XL aniversario:

No ano 2002 comeza a impartirse o galego nos centros escolares do Bierzo, foi o ano que a Real Academia escolleu para celebrar o Día das Letras na honra dun ilustre veciño noso. Desde o primeiro momento en que o soubemos  capitaneamos a reivindicación da nosa vila de compartir con Pontevedra unha homenaxe ao Padre Sarmiento. Esta demanda precisou da creación dunha plataforma de traballo, a Comisión Cultural Martín Sarmiento que elaborou un programa e un proxecto específico que a propia Escola se encargou de poñer en marcha e  de consolidar. Esta Comisión xestionaría as actividades e todo un programa de actos para aquel mes de maio. Mais como veredes, a cousa non quedou aí. Destacamos tan só un par de iniciativas:  Unha proposta que non chegou a desenvolverse,  a da creación da Aula da Natureza Martín Sarmiento que contaba co apoio do Colexio Público San Lorenzo de Brindis, pero que o goberno municipal de Agustín García non quixo ou non soubo dinamizar e, outra con maior fortuna como foi  a creación da nosa páxina web Bierzo Cultura.org que naceu un 17 de maio de 2002, que se mantería activa como tal ata o 2015, ano no que a transformaríamos, na procura dunha alternativa máis áxil, no blog actualmente activo que leva o mesmo nome. A primeira ventá coa que se asoma a Escola ao mundo nas redes sociais.

Precisamente o 19 de maio do 2002 a Fundación da Casa Museo de Rosalía de Castro en Padrón outorgounos o Pergamiño de Honra polo noso labor pola defensa do galego no Bierzo que recollería e agradecería no nome da Escola ante as autoridades políticas e literarias de Galicia cunhas emotivas palabras Marisa Cela.

 Por outra banda, no ano 2003, con máis vinte anos ás costas na organización da Festa do Maio, soubemos que era preciso rachar coa tomadura de pelo do goberno municipal de Vilafranca  (denunciámolo nos programas de mao daquel ano). Lonxe de apoiar na xestión desta singular manifestación do noso calendario tradicional pretendía seguir aparecendo como colaborador nos carteis sen aportar nada, funcionando realmente como un serio obstáculo para o seu asentamento, algo que se estaba fraguando de xeito evidente e irreversible grazas aos propios vilafranquinos. Esta conciencia axudounos muito a analizar o andado na experiencia da revitalización da Festa do Maio, pero sería outro concello, Ourense, o que nos deu a oportunidade de facelo público e por escrito nun encontro no que intervimos, ademais de levar os nosos maios tamén ata a capital ourensá o 3 de maio do 2004 como logo quedou documentado na edición do libro daquel Foro dos Maios.

 Este mesmo ano a Academia Galega vai escoller como membro correspondente a un dos fundadores da Escola, Héctor Silveiro. Ademais dun recoñecemento consolida a nosa asociación como referente do labor a prol da lingua galega no Bierzo para ao que acudimos a Coruña coas gaitas ao lombo.

 Unha empresa máis completa e máis transcendente procuramos no 2005 cuando incluímos a Vilafranca e a nosa Festa do Maio na Candidatura do Patrimonio Inmaterial Galaico-Portugués á Unesco do Bierzo e as Portelas, familiarizándonos co traballo da cultura inmaterial e a etnografía participando do proxecto RONSEL. Daquela volveu a viaxar  a nosa Festa do Maio a un encontro en Melgaço (Portugal).  Como xa fixeramos outros anos xacobeos, tocamos o día 31 de decembro con motivo da apertura da Porta do Perdón na Igrexa de Santiago de Vilafranca.

O ano 2006 foi o ano do XXV aniversario serviu de punto de inflexión para renovar logos e compromisos coa nosa traxectoria.  Celebrámolo cun Festival na Praza Maior que pechou  as Festas do Cristo no que ademais da actuación da Escola de Gaitas estivo unha vez máis con nós Treixadura, desta volta co seu Orfeón ao completo. Tamén estreamos unhas camisolas ben chulas deseñadas por Caramuxo. 

 Algo que caracteriza e nos gusta na Escola é compartir. No 2007 lembremos, por exemplo, unha colaboración cos amigos da Morteira para armar unha andaina e un magosto memorables  en Vilafranca.   Esta Asociación para a defensa da Natureza que nacera no 2005, xa se implicara na Exposición de apoio á Candidatura á Unesco e ao longo destes anos serán constantes as experiencias coas que vimos colaborando estreitamente con eles, un compromiso ecocultural que estará xa sempre presente nas nosas actividades e propostas. Por outro lado, sobre a Lingua galega no Bierzo cooperamos nese mesmo outono coa IIª Escola Fermín Penzol da Universidade de Vigo que de xeito rotatorio iría celebrándose polos territorios galego-falantes en comunidades situadas fóra da Galicia administrativa.  Xenerosa e sorprendente actuación musical de Marisa Cela no Teatro de Vilafranca, un dese momentiños na vida que nos reconfortan e reconcilian co noso pasado ao ser transmisores fieis do herdado.

Magosto 2007

 No ano 2008 demos á luz a edición dun DVD sobre os maios de Vilafranca un labor que acompaña e reforza a nosa acción de salvagarda, argumentando, asentando e documentando  a nosa práctica eficaz arredor do calendario festivo tradicional. Recóllense nel distintas gravaciois do ano 1991 (unha delas, o documental de Benxamín Vázquez que xa editaramos en vídeo no ano 93) ademais do programa da CRTVG Alalá nº52 que fora gravado nas rúas da vila no ano 2007 no que podemos apreciar a evolución e a consolidación dun traballo de décadas. 

 E chegaron logo tres novos recoñecementos consecutivos. O primeiro o Premio  Xarmenta ao noso labor no terreo da lingua e da cultura tradicional que a Asociación nos outorgou nun contexto no que o proceso gradual e lento de dignificación da nosa fala gañaba terreo paseniño. Confirmaba particularmente para a Escola que a nosa andaina nos distinguía como algo máis que gaiteiros, cousa xa de por si non pouco importante.  O segundo oficializado no ano 2009 sería para a Festa do Maio, a primeira festa do Bierzo en recibir a catalogación de Ben de Interese Turístico Provincial. Por certo, a nosa relación cos munícipes e a sensibilidade destes mudara ao cambiar a alcaldía a maos de Vicente Cela, equipo no que estaba Conchi López. Esta declaración institucional converteuse nunha aposta compartida, lograda e celebrada conxuntamente co goberno municipal. Xa no ano 2010 cuando recalou a 5ª Escola Fermín Penzol no Bierzo, viría o terceiro recoñecemento a Marisa Cela, Premio á Dignificación da Lingua. 

En materia de investigación e coa vista posta nun aniversario, a finais do ano 2010 chegaría as librarías o primeiro libro do noso selo editorial Bierzo Tradicional titulado: Palillos de Madeira. Os Xigantes de Vilafranca do Bierzo. Un traballo de investigación e documentación de Héctor Silveiro sobre outra das múltiples caras do noso Patrimonio Cultural Inmaterial que a Escola de Gaitas se comprometeu en revitalizar de xeito particular. De feito ese era o primeiro paso  para botar a andar un evento aínda de maior envergadura para o ano 2011: O 150 aniversario dos nosos xigantes centenarios, os xigantes máis antigos que se conservan no Bierzo. 

Foi este ano un deses que veñen cargados de celebraciois sinaladas que tivemos ben presentes, pois non deixamos de participar e divulgar outro 150 aniversario, o da publicación dos Ensayos poéticos en dialecto berciano de Antonio Fernández  Morales para o que, entre outras cousas, realizamos un espectáculo parateatral e un número especial do nosa revista interna O Correo da Escola.   Con tantos eventos nin nos decatamos de que o noso XXX aniversario quedara solapado e sen celebrar. 

   No ano 2012 aportamos á gravación colectiva Farrapos, furacos y foles  Gaiteiros de las comarcas leonesas  dous temas produto do noso traballo de recolleita de música tradicional no Bierzo. E xa no mes de febreiro de 2013, antes de que saíse editado o CD citado, gravamos un vídeo cunha alborada para participar na homenaxe a Rosalía de Castro que a Asociación de Gaiteiros Galegos promovía a través das redes sociais. 

 As circunstancias da vida fixeron do 2013 un ano lutuoso e triste, moi triste, para a Escola de Gaitas. Perdemos a nosa compañeira gaiteira Cristina Fernández Álvarez, un dos nosos puntais máis destacados que, aínda que non gustaba facerse notar, provocou coa súa temperá morte un pesar e un baleiro enorme do que nunca nos daremos recuperado, a pesar de que ela nos deixou  clara antes de partir esta encomenda: seguide rindo e festexando.  Debémoslle muito no traballo de revitalización das tradiciois como da súa divulgación,  a través do papel cos seus maxistrais carteis de maio (por iso reditamos un cartel de maio da súa autoría na súa memoria) ou ben en formatos dixitais coas novas tecnoloxías. Grazas a ela a Escola de Gaitas está tamén en facebook.

O ano 2014 levamos a Canción do Maio de Vilafranca ao programa Luar da TVG á vez que  elaboramos materiais didácticos en colaboración coa Morteira aos que se sumou singularmente a Asociación Burval (xestora Museo dos Paúis), ademais de entidades como a Real Academia Galega, o Consello Comarcal, a Xunta de Galicia e a Junta de Castilla y León para consolidar na súa VI edición as Xornadas Martín Sarmiento. Clausuramos ese ano co Itinerario da mao de Sarmiento os denominados ata entón Intercambios Escolares para abrir unha nova etapa en ediciois posteriores celebrando a partir do 2015 todos os 9 de marzo o Día do Galego nos centros escolares do Bierzo, coincidindo coa data de nacemento do pai das Letras Galegas en Vilafranca.

 No 2016 o 30 de abril queimamos por vez primeira o Burro do Inverno para recuperar no mes de decembro aquelas ceas do 28 de decembro con música coincidindo nesta ocasión co XXXV aniversario da Escola.

No ano seguinte acudimos ao cemiterio de Cacabelos a estrear nun acto solemne ante a tumba de Fernández Morales unha das tres pezas compostas para a ocasión, a Clausura do Bicentenario do nacemento (1817-2017) deste cantor do galego do Bierzo a partir dos seus versos.  

O ano 2018 sorprendeunos con outro recoñecemento mui especial ao escollernos o goberno municipal de Vilafranca como pregoeiros das Festas Patronais do Cristo que nos permitiu agradecer aos vilafranquinos seguir facendo posible unha recuperación patrimonial coa que soñamos.

 Iniciamos unha viaxe ligada a lingua galega e á súa literatura contemporánea,  puxemos voz a varios dos textos do primeiro libro en galego de Juan Carlos Mestre 200 gramos de patacas tristes na esperadísma presentación no teatro de Vilafranca un 12 de outubro de 2019 para proseguir no mes de marzo do 2020 coa conmemoración do centenario de Ramón González-Alegre con motivo das Xornadas Martín Sarmiento na nosa vila e nese mesmo mes na Casa de Rosalía en Padrón desta volta coas gaitas na Homenaxe a X.L. Méndez Ferrín.     

Lembremos ademais que, agás estes dous últimos anos de pandemia nos que estivo limitada a nosa posibilidade de tocar nos eventos habituais, neste período de 20 anos tivemos unha intensa actividade musical da Escola como gaiteiros que foi regular e continuada en festividades locais como Sto. Tirso ou as Festas do Cristo. Actuamos igualmente tanto en innumerables saídas contratadas na contorna como eventos do estilo dos magostos municipais entre os que nos resulta grato lembrar unha recente e mui significativa: a actuación da Escola no Bicentenario da Provincia de Vilafranca (1821-2021).  

 Quixeramos, ao achegarnos ao final desta longa listaxe, subliñar a nosa vinculación especial coa Festa do Maio xa que sobre os maios de Vilafranca no mes de xuño presentamos un proxecto BIC (Ben de Interés Cultural) ante a Junta de Castilla y León a través do Concello e coa axuda da Asociación Cultura 54.

 Tampouco esquecemos as distintas mobilizaciois sociais coas que nos comprometemos recentemente as lideradas por Bierzo Aire Limpo contra a incineración nas antigas cementeiras e, como non, as que se están realizando nestes momentos contra os macroproxectos eólicos que se quereninstalar no Bierzo e no resto do Noroeste peninsular.

Digamos finalmente que neste ano do XL aniversario participamos con gran interese nas 1ª Xornadas sobre Patrimonio Cultural Inmaterial do Bierzo organizadas polo IEB que tiveron lugar en Vilafranca do Bierzo nas que ademais de explicar o valor da revitalización e a transmisión da Festa do Maio como referente do noso calendario festivo tradicional quixemos rematar a nosa exposición colocando enriba da mesa unha nova iniciativa:  Invitamos a todas entidades presentes a poñer en marcha conxuntamente unha proposta coherente coa nosa traxectoria ligada á salvagarda patrimonial que teña como meta a elaboración dun Inventario do PCI de Vilafranca e un Centro Vivo das Tradiciois esencial tanto para a documentación como  para a dinamización dos bens patrimoniais lonxe de convertelos en produtos museísticos inertes, tal e como quedou recollido nas conclusiois destas Xornadas e que esperamos poder ir concretando sen demora ao longo do próximo 2022.