A FESTA DO MAIO A TRAVÉS DOS SEUS CARTEIS (XV): Pasou un burro de Carolina Nieto Martín (2013)

PASOU UN BURRO DE CAROLINA NIETO MARTÍN (2013)

Unha das coplas máis coñecidas das cantadas tradicionalmente, coplas que se veñen cantando dende hai centos de anos dá orixe á fotocomposición coa que Carolina Nieto agasallounos no 2013 baixo o rótulo habitual da Festa do Maio en letras verdes perfiladas de amarelo. Un rostro infantil reclama a nosa primeira mirada, a cara descuberta dun maio humano ocupa o centro sobre un fondo confuso de follas e flores doutros maios cubertos sen rostro que ocupan a modo de marco as zonas laterais.

Han de saber que existiron muitos maios como os de Vilafranca que foron esmorecendo e morrendo para sempre en vilas tan sinaladas como Santiago ou Lugo, como Viveiro (que foi quen de recuperala) ou Mondoñedo, como As Nogais ou Portomarín. Precisamente o traballo de fotocomposición de Carolina lembranos unha imaxe icónica unha das máis antigas que conservamos do que en etnografía se chama o maio vivinte ou maio humano, En 1873 un pintor asturiano Dionisio Fierros inmortalizou"O maio de Ribadeo". A foto que axuntamos é un pormenor dunha pintura extraviada da que se conserva tan só unha fotografía. Mais o rostro do maio vivinte que escolle Carolina é feminino. Non é unha maia (ninas coroadas de flores e outros adornos vexetais) outra modalidade de festexo distinta ao noso maio que se viste de vexetal. Logo estamos documentando para o futuro da tradición os primeiros maios que visten as nosas ninas, un cambio de roles que nos parece positivo que non rivaliza coa esencia da tradición, como xa temos dito, porque a persoa que vai vestida debe ser anónima, non recoñecible, aínda que a dificultade de adaptar as estruturas vexetais ao corpo humano faga que ao longo da mañá cos movementos os rostros e outras partes do corpo, sobre todo dos máis pequenos e inquietos, saian á luz.  

En  case todos estes lugares nos que se cantaron os maios humanos que se perderon a causa de prohibiciois e transformaciois sociais que levaron consigo á desruralización, conservan a pesar de todo en textos literarios e crónicas xornalísticas do XIX e comezos do XX, momento nos que aínda estaban vivos, anotaciois e outras testemuñas das letras daqueles maios mozos, que resulta curioso contrastar coa nosa letra. As semellanzas entre as coplas de calquera destes lugares cos outros son sorprendentes, hainas e son muitas- Esta claro que se trata dunha mesma tipoloxía que se reproduce con certas variaciois, pero que responde a mesma estrutura e funcionalidade.

Estas coplas tamén manteñen estritas relaciois co refraneiro cargado de consellas do mundo rural e referencias ao calendario tradicional e isto lévanos directamente á copla que escolle Carolina como motivo central deste cartel.

Levántate maio, bastante durmiche,

pasou un burro e non o sentiche.

 Efectivamente, pouco a pouco, os ollos nos levan ao terzo inferior onde o texto da copla en letras vermellas se acompaña a un lado e ao outro de dúas imaxes emblemáticas, a do burro adornada cunha coroa de flores e a dun par de mozos levantando un gran maio. Como a base dunha columna para o cartel, a autora complementa e focaliza a nosa atención á vez na figura máis enigmática enunciada na copla e na acción ritual máis expresiva e definitoria do costume. Ambas van unidas na cantiga e funcionan como un todo indisoluble. Carolina preséntaas con todo o seu potencial evocador que sen querer nos traslada a un misterio ancestral así sintetizado e cantado por xeraciois e xeraciois de vilafranquinos e vilafranquinas.

O BURRO, O DEMO OU O INVERNO

Non podemos deixar pasar a ocasión para desentrañar por que aparece un burro na nosa copla. Fáisenos misterioso e algo escuro o seu significado porque a visión do burro na cultura popular é diversa e porque pesa muito como sinónimo de persoa pouco intelixente, algo que non encaixa, en principio, co que nos di a letra do Maio. Temos que buscar neses outros lugares onde se cantaron os maios como o noso para procurar unha interpretación axeitada. Vexamos:

 En Ribadeo:

Levántate maio que tanto durmiche,

que pasou o burro e ti non o viche.

 O mesmo en Pontedeume:

 Levántate maio que tanto dormiches,

que pasou o burro e ti non o viches.

En Celanova:

Levántate maio que tanto dormiches,

que pasou o burro siquera o sentiches.

 Pero en Mondoñedo ou Monforte de Lemos:

Levántate maio que tanto durmiches,

que pasou o inverno e non o sentiches.

En Viana do Bolo en 1914: 

Levántate maio que tanto dormiches,

xa pasou o inverno e non o sentiches.

Neste feixe de maios distintos vemos que non é o único o de Vilafranca no que se fala do burro.

Observamos que noutros lugares se fala en lugar do burro do inverno, logo podería ser unha metáfora do inverno. Pero como se chega a esa identificación?  Temos que achegarnos ao Norte de Portugal ao refraneiro e aos costumes para ver ao burro identificalo coa figura do maligno, é dicir, do demo,  e como tal de calquera mal, entre eles, como non, o inverno. A connotación negativa e de mal agoiro que tiña o burro en Roma na Antigüidade, periviviu durante a Idade Media e mesturouse con certas asociaciois cristiás que o asocian ao mal.

Outra cuestión non menor.  Por tradición oral no norte de Portugal ao mes de abril coñécese como o mes dos burros, tempo no que remata o tempo malo. Parece claro que no Noroeste peninsular subsistía esta superstición asociada á data do 1º de maio de evitar os mordiscos do burro ou que che morra o burro, que chega de xeito distinto ás coplas dos maios humanos:

 Levántate maio que tanto dormiches, 

pasou unha besta e nona mordiches. (Verín)

Por último indicar que o verbo durmir está ademais ligado á idea de esmaiolarse, é dicir, non desmaiarse que se evita, como xa se comentou tantas veces, comendo as castañas maiolas no primeiro de maio. Un dito mui común a ambos lados das montañas orientais de Galicia que chega ata Dragonte ou Landoiro, como non.

 Existen coplas máis modernas nas que en lugar do burro ou do inverno, aparece abril, mesmo outro animal, o cuco, evocando claramente o paso das estaciois ou o cambio estacional que se asenta co mes de maio para o rural europeo desde tempos remotos como certifica a deusa céltica Beltane. Poden seguir afondando no tema algo máis temos escrito no 2013 no enlace: Por que un burro? 

Finalmente o feito de levantar o Maio non precisa unha explicación porque é tan potente e transparente o seu significado como teatral e simbólica a súa escenificación. Ao igual que a copla tamén se repitía como se dun eco se tratase en case todas as vilas e lugares onde houbo algún día un maio humano.  Mágoa que sexa só en Vilafranca onde se manteña vivo este costume antigo e singular, ademais de orgullo por conservar a nosa vila unha peza tan común do folclore relacionado co calendario rural. Este baleiro terrible que é a despoboación que experimentan hoxe os nosos pobos e aldeas amosa claramente a debilidade que o patrimonio inmaterial ten á vez da transcendencia da súa preservación.

Carolina e toda a súa familia é tamén unha desas familias intimamente vencellada coa experiencia de revitalizar as tradiciois da vila. Xa citamos a Isabel, a súa irmá, no seu traballo na imprenta ao que temos que engadir entre outros o da edición a Unidade Didáctica sobre os Maios. Poderíamos lembrar  a súa avoa, ao seu  pai, a súa nai, ao seu home ou ao seu fillo, todos activos participantes nas comitivas de maios. A Carolina esta familiaridade co costume, co patrimonio tradicional, sempre lle serviu de alento creativo, pero tamén o é a Natureza, de aí que non sexa estraño que se sumase a ofrecer a súa mirada sobre a Festa do Maio onde ambos camiñan da mao. Graciñas, Carolina.

  

Reportaxe do maio 2013 Bierzotv