O noso Mouro, aquel vello cabezudo

Foto do ano 1956

Logo de que Robés escollese como centro do cartel das festas patronais deste 2019 ao noso Mouro imos repasar unha serie de datos sobre a súa historia en Vilafranca do Bierzo. Trátase da cabeza dun dos cabezudos máis vellos da vila cuxa existencia entre nosoutros témola bastante ben documentada grazas ás fotografías.

Cartel de Robés 2019

Unha cabeza cargada de historia e funcionalidade

As cuatro parellas dos xigantes de Pamplona representando ás distintas culturas do mundo,
entre elas un rei e unha raíña mouros.

A cabeza do Mouro é unha das máis frecuentes a comezos do século XX acompañando a outras cabezas que son para os vilafranquinos tamén ben coñecidas. Convén saber que un rei Mouro e unha raíña Moura eran unha das parellas habituais dos cortexos de xigantes do Corpus Christi en mui diversos lugares da Península. As celebraciois relixiosas que facilitaron a multiplicación de xigantes e cabezudos por todo o Estado español e, por extensión,  outros países europeos e América latina, permiten adentrarnos na simboloxía e funcionalidade destas figuras grotescas nas nosas festas. Símbolos e funciois que dalgún xeito seguen aí. Son figuras deformes que representan o Mal e como reis dunha parte do mundo, escenifican o sometemento que todas as xentes do planeta, as distintas crenzas e culturas ao poder da Igrexa, convértense xa que logo nunha metáfora dese poder universal que exerce a institución eclesiástica cristiá e católica que vén de tempos atrás. Este costume foi transformándose, sufrindo altos e baixos, mesmo impedimentos nacidos ás veces no seo da propia Igrexa (como na época da prohibición de saír ás rúas na procesión de Corpus por orde do rei Carlos III) motivo polo que, en determinados lugares, se desprazan os cortexos de xigantes a outras festividades e festas patronais.

 Cuando mercaron esta cabeza do Mouro en Vilafranca? 

Sería na primeira década do século XX, entre 1900 e 1910. Os que a mercaron seguramente non pensaron para nada na simboloxía que este cabezudo traía consigo para a nosa vila. Aos seus fabricantes (poida que sexa da Casa Ribalta de Madrid) non lles era un asunto que lles inquietara. As vilas compraban cabezudos para aparentar maior categoría nas súas festas e este rostro, referente do mundo árabe, estaba entre os máis populares porque vímolo en múktiples cortexos de xigantes e cabezudos.

 O Mouro viviu unha peripecia semellante a dos demais cabezudos á hora de percorrer as nosas  rúas e prazas. Como calquera outro cabezudo, un rapaz  escollíao ´con ilusión a véspera da festa co obxectivo de divertirse e sacar uns cuartiños. Vestía un traxe acorde coa cabeza, ataba a correspondente vexiga a un pau que traía, colocaba a cabeza e ao son das campás e a música das gaitas, dispoñíase a abrirse paso e facilitar o baile dos xigantes entre os veciños e procurar sacarlles as perras con acenos insistentes dunha das súas maos.

A bonanza económica da Confraría, dona dos xigantes, fixera posible a existencia da parella do Cid e Dona Ximena (ou Doña Inés) na segunda metade do século XIX á que, anos máis tarde xa entrado o século XX, se sumará unha nova parella de xigantes (Don Quixote e a súa compañeira Dona Dulcinea). Estas últimas cabezas, que se fixeran populares daquela en numerosas localidades á par que a do Mouro, sufrirán co paso do tempo distintos abatares, mesmo ata chegar a desaparecer nunha gran cantidade, como puidemos comprobar seguindo a súa traxectoria en diversos lugares. Falamos de Cambados, Vigo e Redondela, ou de Ávila, Alcalá, Segovia e Guadalajara. Nalguis destes sitios, non en todos, temos testemuñas da presenza tamén do noso cabezudo, como por exemplo en Vigo en 1901.

Xigantes e cabezudos de Vigo . Foto de Aurélio da Paz Dos Reis realizada en 1901 onde recoñecemos, entre os cabezudos, tres cabezas dos nosos xigantes actuais.

Xigantes de Ávila

As fotografías que van aparecendo confirman que a cabeza do Mouro chegou a Vilafranca antes que as de Don Quixote e a da nosa particular Dona Dulcinea, aínda que estas non tardaron muito en ser adquiridas para crear, como dixemos, unha segunda parella de ananas (nome popular que reciben os nosos xigantes) a comezos da segunda década do século XX.

O Mouro, aquel vello cabezudo

Durante uns 60 anos o noso Mouro foi un sufrido cabezudo ata que en 1972 Norberto Beberide fixo del un xigante, coa intención de outorgarlle a aquela vella cabeza un futuro mellor e  preservala de golpes e maltratos de todo tipo nas maos dos rapaces que, pouco conscientes da súa vellez e fraxilidade, ano tras ano vestían o cabezudo. O novo xigante, máis ancho que os outros, algo máis pesado tamén, inicialmente tiña os brazos fixos ao corpo como botando mao dunha enorme cimitarra que levaba ao cinto. Aquela aparatosa arma  provocou máis dun incidente na súa estrea, polo que se acordou  eliminala, mais seguiu máis dunha década mantendo os brazos agarrados ao corpo. Finalmente determinaron soltarlle os brazos nun dos cambios de vestiario máis recentes.  Beberide convencera á Confraría de que, en lugar de desfacerse daquel vello cabezudo, se podía recuperar aquela cabeza para construír un novo xigante. Unha xenialidade produto da sensibilidade do artista que serviu de precedente para a restauración de todas as cabezas, as dos xigantes e a dos cabezudos existentes en 1984. O peso da iniciativa recaeu en Norberto, pero é de agradecer igualmente o traballo dun conxunto de persoas, amantes da tradición, que contribuíron á conservación deste conxunto singular.

O Mouro, aquel vello cabezudo anos 60

O noso Mouro anos 70-80

O regreso dos cabezudos. 

Non quixeramos rematar sen facer unha pequena aposta de cara ao futuro da tradición máis moderna, (pero tradición ao fin e ao cabo) do Conxunto de Bens do Patrimonio Inmaterial de Vilafranca. Quixéramos reivindicar o regreso dos cabezudos tradicionais. As cabezas dos cabezudos máis antigas coa súa conversión en xigantiños no ano 84, pasaron a sufrir menos desperfectos, sendo este o principal obxectivo da súa transformación. Pero se a conservación é importante cremos que sería factible coa tecnoloxía actual realizar un molde dalgunhas destas cabezas, imitación exacta das antigas coa intención de recuperar os cabezudos de sempre.  Cabezudos que se abran paso coas vexigas, interactuando dun xeito máis vivo cos veciños, que poidan realizar todo tipo de bailes, mantendo unha clara diferenciación cos seus compañeiros maiores, os 6 xigantes e ademais poidan solicitar a calderilla, uns euros, para ir xuntando cuartos para as reparaciois pertinentes ou para a compra dunha nova cabeza.   Ver de novo o cabezudo  pedindo cos seus jnsistentes xestos frotando os dedos pulgar e índice,  entre os berros dos máis pequenos e a multitude  ou debaixo dos balcois coa cabeza boca abaixo nas maos dun rapaz esperando caían no seu interior unhas moedas debería ser un dos aspectos da festa a recuperar nos próximos anos.

OS CARTEIS DO CRISTO DE ROBÉS

Este ano de novo Robés sorpréndenos cun cartel que define unha liña de traballo específica para as súas creaciois artísticas sobre as festas patronais do Cristo onde conflúen, como se do Burbia e o Valcarce se tratase, a evocadora tradición e a rabiosa actualidade. Neste cartel apaisado vemos ao Mouro, a igrexa de San Nicolás e a música nun todo contemplado dende abaixo, como se fósemos un nino que ergue a cabeza cara ao ceo. Imos ir comentando cada un destes cuatro aspectos que nos presenta a fotografía co inconfundible estilo de Robés.

A visión coa que nos forza a mirar a escena coa inxenuidade inicial e propia da infancia perdida, recuperamos a primeira visión dos xigantes coa súa figura esbelta e alta, esa que tivemos sendo ninos/as procurando así a evocación do xa vivido que temos todos cada ano ao escuitar as tradicionais campás, os foguetes e lembrar aos que xa non están ao pensar como pasa o tempo (se cuadra xa non somos tan pequenos).

O movemento e a música son elementos vivos que resulta mui difícil, poderíamos dicir imposible, transmitir nunha simple fotografía. Son dous desafíos que Robés aborda con éxito. A incorporación do movemento é unha constante súa como puidemos ver en anteriores carteis (véinme á cabeza os carteis do Cristo do ano pasado e a portada do libro "Palillos de madeira" que tamén foi cartel das festas). Pero este ano o reto é maior, logra unha forza expresiva  nunha especie de sinestesia anímica do son evocado da pandeireta que se complementa co movemento das maos do xigante que baila. Ademais hai outro son evocado no fondo, no alto do campanario de San Nicolás, o das campás que redunda, como un eco, o efecto de sensaciois que o conxunto nos transmite.

A fachada da igrexa de San Nicolás, coa rotundidade construtiva dos xesuítas, xunto cun ceo mui marcado provocan un contraste evidente co protagonismo que se presenta en primeiro plano, coa figura que vemos primeiro, a figura do noso Mouro. Eíquí debemos deter a nosa análise para buscar a mensaxe e o poderoso xogo de símbolos, ou xogo cos símbolos, que o autor nos propón.

 Reparemos, en primeiro lugar, na historia do Mouro. Os xigantes e cabezudos estendéronse como expresión festiva ligados ao Corpus Christi representando un sometemento ao poder da Igrexa, ben como figuras deformes do Mal, ben como as distintas razas e continentes, representadas por parellas (musulmáns, chineses, negros,...) que abrazan a relixión cristiá e desfilan na procesión diante de Cristo. Pero o noso Mouro non chegou a Vilafranca cunha parella. Mercárono como un humilde cabezudo que empezou a correr as rúas coa súa vexiga na mao pouco despois do 1900. Sería no último terzo dese século cuando Beberide (o primeiro transgresor á hora de anovar a cartelística das festas de Vilafranca) fixo del un xigante, salvándoo do esquecemento. Convén saber que O Mouro co seu turbante, como sempre o foi, segue a ser un referente xenérico do mundo árabe, un dos diferentes temidos tanto na historia pasada como a presente, de onte e, lamentablemente, de hoxe. Esta lectura transversal da figura é sobre a que debemos reflexionar. Robés propón, xa non aquel arcaico mirar ao diferente como algo perigoso e estraño, senón unha mirada que supere os prexuízos e vexa necesario, xusto e real un mundo onde conviven con naturalidade e na festa musulmáns e cristiáns. Dándolle a volta ao sometemento e a intolerancia pasados trae a rabiosa actualidade sen esquecer a tradición e realiza un verdadeiro cartel de festas falando de integración e compromiso cun mundo mellor.

 Fermosa fusión de cor e movemento.

Foto de Robés para a portada do libro sobre os xigantes.